Z prof. Michałem Białkowskim, Pełnomocnikiem Prezydenta Miasta Torunia ds. Dziedzictwa Kulturowego i Przewodniczącym Rady Dziedzictwa Kulturowego Torunia, rozmawia dr Marcin Lutomierski
– Na wstępie chciałbym pogratulować Panu nominacji. W dniu Święta Miasta Torunia (24 czerwca 2024 r.), Prezydent Paweł Gulewski powołał Pana na stanowisko Pełnomocnika ds. Dziedzictwa Kulturowego Torunia. Co oznacza ta nominacja?
– Dziękuję serdecznie za gratulacje. Moją nominację traktuję przede wszystkim jako misję. Ale jest to również zobowiązanie i to szczególne, gdyż z Toruniem związane jest już piąte pokolenie mojej rodziny. Do tej pory – co było sytuacją wręcz paradoksalną – Toruń nie posiadał osoby, która w sposób kompleksowy odpowiadałaby za ochronę, opiekę i popularyzację dziedzictwa kulturowego, za sprawy związane z pamięcią historyczną, wreszcie za przygotowanie założeń programu jubileuszu 800. rocznicy lokacji i nadania praw miejskich Toruniowi.
Obecnie niezwykle istotnym zagadnieniem są prowadzone, zarówno na obszarze zespołu staromiejskiego, jak i w jego otulinie prace archeologiczne. Procesy te wymagają uporządkowania i nadania im spójności, co ma niebagatelne znaczenie dla efektywnego i sprawnego zarządzania prawie 200-tysięcznym miastem. Dodajmy, miasta znajdującego się od 1997 r. na absolutnie prestiżowej liście Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.
W mojej ocenie wcześniej nie było pomysłu na promocję dziedzictwa kulturowego, dziedzictwa którego imię to nie tylko „ceglany gotyk”, ale również „budownictwo szkieletowe” zwane potocznie „murem pruskim”. Ono niestety ginie na naszych oczach i dlatego m.in. utworzono stanowisko pełnomocnika.
– To jednak nie wszystkie zadania, jakie zostały Panu powierzone. 21 października 2024 r. prezydent Gulewski podczas uroczystej gali w Ratuszu Staromiejskim wręczył 17 osobom akty powołania do Rady Dziedzictwa Kulturowego Torunia. Pan został jej przewodniczącym. Kto wszedł w skład tego gremium i w jakim celu zostało ono powołane?
– Prezydent Gulewski jeszcze ustanawiając mnie swoim pełnomocnikiem, przekazał mi kompetencje w zakresie rekomendacji, zwoływania i przewodniczenia Radzie Dziedzictwa Kulturowego Torunia. Od samego początku te dwie funkcje miały być ze sobą połączone. Po kilku miesiącach intensywnych rozmów przestawiłem prezydentowi moich kandydatów i zostali oni zaakceptowani. Od samego początku wiedziałem, że zasadniczy trzon Rady Dziedzictwa Kulturowego tworzyć będą pracownicy naukowo-dydaktyczni Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Zresztą – jak możecie Państwo sami zauważyć – prezydent Paweł Gulewski przywiązuje szczególną wagę do dobrej, partnerskiej współpracy z UMK.
To przecież naturalne, że samorząd miejski korzysta z doświadczenia i wiedzy ludzi nauki, najlepszych ekspertów i specjalistów. Aż 8 członków Rady Dziedzictwa Kulturowego to pracownicy naszej uczelni i są to: archeolodzy, historycy, historycy sztuki, konserwatorzy i zabytkoznawcy. Drugą ważną grupę stanowią przedstawiciele najważniejszych instytucji kultury i sztuki w naszym mieście – dyrektorzy Muzeum Okręgowego, Archiwum Państwowego, Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej – Książnicy Kopernikańskiej oraz Kujawsko-Pomorskiego Centrum Dziedzictwa w Toruniu.
Rada ma służyć prezydentowi w sprawach ochrony, opieki, popularyzacji i promocji dziedzictwa kulturowego i jest zespołem doradczym, eksperckim, opiniodawczym oraz inicjatywnym. Na początku musimy zmierzyć się z wieloma sprawami bieżącymi, związanymi np. z inwestycjami czy planami zagospodarowania przestrzennego.
Chodzi więc o reagowanie na wszystkie sytuacje, w których w grę wchodzi dobrze pojęty interes dziedzictwa, imponująca przeszłość naszego miasta.
– Ile czasu trwa kadencja Rady? Czy w innych miastach funkcjonują podobne instytucje?
– Kadencja Rady trwa 5 lat i kończy się w dniu zakończenia kadencji Rady Miasta Torunia wybranej w 2024 r. Podobne gremia są już doświadczeniem przede wszystkim wielu historycznych miast Europy Zachodniej i Południowej.
W Polsce ich tradycja nie jest zbyt długa. Dopiero w 2022 r. powołana została Społeczna Rada Ochrony Dziedzictwa Kulturowego przy Prezydencie Miasta Stołecznego Warszawy. Wielkością jest to ciało zbliżone do naszej Rady Dziedzictwa Kulturowego, jednak jego członków dobrano według innego klucza.
W praktyce są to przedstawiciele uczelni wyższych oraz reprezentacji organizacji społecznych działających na rzecz ochrony zabytków. Tak więc przymiotnik „społeczna” najlepiej oddaje jej charakter. My poszliśmy w innym kierunku. Nasza Rada jest zespołem strategicznym – w strukturze miasta – i chcemy budować jej pozycję przede wszystkim na autorytecie naukowym oraz doświadczeniu zawodowym jej członków.
– Jakie działania Rada Dziedzictwa Kulturowego Torunia zamierza podjąć w roku 2025?
– Toruń, mimo swoich ośmiu wieków historii, jest wciąż żywym organizmem miejskim, dynamicznie rozwijającym się i zmieniającym, dlatego na pierwszym miejscu stawiamy sprawy bieżące. Opiniowanie i monitorowanie zmian w przestrzeni urbanistycznej, ocena inicjatyw oraz projektów z zakresu kultury i dziedzictwa, wreszcie analiza szans i zagrożeń. Ten ostatni człon jest niezwykle istotny. Widać wyraźnie, że żyjemy na przełomie epok, a być może już w zupełnie nowej epoce i to nie tylko w wymiarze kulturowym, ale politycznym. Stara Europa i jej ład międzynarodowy ukształtowany – powiedzmy umownie – w 1945 r. i kolejnych latach z korektą w 1989–1991 r. chwieje się. Przyszłość staje się nieprzewidywalna, rośnie zagrożenie kryzysem militarnym i to wymusza na nas podjęcie kompleksowych działań, w pierwszej kolejności przygotowania dokumentów rekomendacyjnych w tym zakresie. Konkretnych rozwiązań.
Niezwykłym wyzwaniem jest praca nad przygotowaniem wydarzeń popularyzujących i promujących dziedzictwo Torunia. Wypracowanie już dziś koncepcji obchodów 800. rocznicy lokacji i nadania praw miejskich Toruniowi rozłożonej na lata 2028–2033 to także zadanie dla pełnomocnika i dla Rady Dziedzictwa Kulturowego Torunia na najbliższe miesiące.
– Nasz Uniwersytet rozpoczął cykl uroczystości jubileuszowych związanych z 80. rocznicą utworzenia uczelni. Czym – według Pana – jest jego dziedzictwo? Co wymaga szczególnej troski?
– Choć historia naszej Alma Mater Thoruniensis liczy tylko osiem dekad, to jednak jej prehistoria sięga o wiele dalej, w głąb czasów nowożytnych, aż do Wilna króla Stefana Batorego i ks. Piotra Skargi SJ. To dla mnie pierwszy segment tego złożonego i niezwykle bogatego dziedzictwa. Korzenie wileńskie, ale i lwowskie. Drugi to wielcy naukowcy (i intelektualiści!) – zwłaszcza pierwsze pokolenie, które budowało podwaliny uniwersytetu. Ludzie ukształtowani jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym, ale których szczytowy okres kariery naukowej przypadał w najcięższych czasach komunizmu. Trzecie dziedzictwo wiąże się z działalnością opozycji w PRL, różnymi formami kontestacji i oporu, które miały ogromny wpływ na dzieje UMK. Sprzeciw wobec totalitaryzmu narastał zarówno wśród naukowców, jak i studentów przez cały okres po wojenny. I miał on nie tylko kontekst polityczny, ale również religijny.
Sięgnijmy do życiorysów znanych postaci, jak choćby Karola Górskiego i Zofii Abramowiczówny w latach 40. i 50. XX w. oraz Antoniego Stawikowskiego, Jana Hanasza czy Stanisława Dembińskiego w dekadzie 80., ale również zwykłych studentów – uczestników protestów, manifestacji i strajków. I jeszcze jedno dziedzictwo. Nazwałby je „Dziedzictwem 7 czerwca 1999 roku”. Spotkanie ludzi nauki w Auli UMK ze św. Janem Pawłem II, doktorem honoris causa UMK, było ewenementem w skali Europy i świata. To było szczególne wyróżnienie dla całej naszej społeczności akademickiej. Nie zapominajmy o tym wydarzeniu, starajmy się odkryć papieskie przesłanie, odważnie sięgajmy po nie i przekazujmy następnym pokoleniom.
– Dziękuję za rozmowę i życzę powodzenia w wykonywaniu powierzonych zadań.
– Dziękuję bardzo.
Dr hab. Michał Białkowski, prof. UMK – historyk, politolog i regionalista. Od 2020 r. profesor uniwersytetu na Wydziale Nauk o Polityce i Bezpieczeństwie UMK. Inicjator wielu wydarzeń kulturalnych i społecznych, od 2017 r. jest prezesem Klubu Inteligencji Katolickiej w Toruniu. Laureat Nagrody Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego za rok 2022 w kategorii „Edukacja”. Od 2023 r. realizuje wieloletni projekt naukowo-badawczy „Biografia Karola Wojtyły. Okres krakowski 1938–1978”, którego efektem finalnym będzie pierwsza polska źródłowa biografia Karola Wojtyły. W 2024 r. został powołany przez Prezydenta Miasta Torunia na Pełnomocnika ds. Dziedzictwa Kulturowego Torunia. Równocześnie pełni funkcję Przewodniczącego Rady Dziedzictwa Kulturowego Torunia. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się m.in. wokół historii Kościoła i papiestwa; działalności i spuścizny Stefana Wyszyńskiego; życia, posługi pasterskiej i nauczania Karola Wojtyły – Jana Pawła II; historii i recepcja Soboru Watykańskiego II; dziejów Torunia, Pomorza i regionu kujawsko-pomorskiego; bezpieczeństwa, ochrony i popularyzacji dziedzictwa kulturowego.
