„Muzyka zmniejsza stres, łagodzi strach, dodaje energii i poprawia pamięć.
Muzyka sprawia, że ludzie są mądrzejsi”.
Jeanette Vos
Muzyka towarzyszy nam od zarania dziejów i nic nie wskazuje na to, żeby miało się to zmienić w przyszłości.
Rolę muzyki w życiu człowieka i jej wpływ na samopoczucie i funkcjonowanie organizmu obserwowali już myśliciele starożytnej Grecji, Chin czy Indii. W Babilonie zauważono związek muzyki z matematyką i astronomią. Muzyka była nieodłączną częścią ważnych obrzędów czy uroczystości również w starożytnym Egipcie, Izraelu i Asyrii. W późniejszych epokach, pomimo różnic w pojmowaniu wielu dziedzin nauki, nikt nie podważał wpływu muzyki na człowieka, pomimo tego, że pierwsze poważne badania w tym zakresie rozpoczęły się dopiero w XIX wieku. Genezę i znaczenie muzyki oraz krótką definicję muzykoterapii zamieściłam w artykule pt. „Prozdrowotna rola muzyki” („Głos Uczelni” UMK nr 1-2/2020).
Krótka charakterystyka osób starszych
Osoby starsze stanowią niehomogeniczną grupę społeczną m.in. z powodu różnic wieku, stanu psychofizycznego, potrzeb socjalnych i kulturalnych. Według Światowej Organizacji Zdrowia za osobę w starszym wieku uznaje się tę, która ukończyła 60. rok życia, natomiast Organizacja Narodów Zjednoczonych przesuwa granicę początku starości powyżej 65. lat. Rozwój medycyny oraz nieustannie poprawiające się warunki bytowe wpływają na wydłużanie się średniej długości życia oraz przewidywanych lat życia w zdrowiu.
Scharakteryzowanie starości i jej początku nie jest łatwe, ponieważ zmiany następują w sposób niejednolity u różnych osób. Można niemniej wyróżnić procesy, które powtarzają się z dużą częstotliwością. Do tych niewątpliwie należą zmiany biologiczne i psychiczne, w tym poczucie braku szans i rezygnacja z wcześniej pełnionych ról społecznych.
Obecnie około 1/4 polskiego społeczeństwa stanowią osoby powyżej 60 roku życia, które zaczynają być postrzegane jako ważna grupa konsumentów i odbiorców różnego rodzaju świadczeń i inicjatyw. Według gerontologów, po zaspokojeniu podstawowych spraw bytowych, jedną z najważniejszych potrzeb seniorów jest poczucie użyteczności społecznej i możliwość realizowania własnych zainteresowań. Jedną z form aktywizacji, która idealnie sprawdza się w przypadku osób w starszym wieku, jest arteterapia, a wśród bogactwa jej metod- muzykoterapia.
Senior w świecie muzyki
Jerzy Waldorff, niezapomniany krytyk muzyczny i publicysta, zwykł mawiać, że „muzyka łagodzi obyczaje”. Nie tylko łagodzi obyczaje, ale w niezaprzeczalny sposób wpływa na dobrostan większości osób, które korzystają z jej dobrodziejstw, gdyż zaledwie 5% populacji wykazuje brak wrażliwości na jej działanie. Analizując dane GUS dotyczące aktywności kulturalnej osób, które ukończyły 60. rok życia z przykrością można zauważyć, że czynne uczestnictwo w zinstytucjonalizowanych zajęciach artystycznych (w tym tych związanych z grą na instrumentach lub śpiewem) deklaruje mniej niż 0,5%. Niewiele więcej, bo zaledwie 1,2% uczęszcza na koncerty minimum raz w miesiącu, a 4% raz na dwa lub trzy miesiące.
Istotną wartość niesie ze sobą nie tylko uczestnictwo w wydarzeniach muzycznych lub półprofesjonalnym, hobbystycznym muzykowaniu, ale kontakt z muzyką w ogóle. Coraz większa świadomość dotycząca kojąco-leczniczych walorów muzyki owocuje rosnącą liczbą warsztatów muzykoterapeutycznych oferowanych pensjonariuszom Domów Pomocy Społecznej, Klubów Seniora i innych miejsc, w których osoby starsze mogą aktywnie spędzać czas, realizując swoje zainteresowania i / lub otrzymując wszechstronną opiekę.
Wpływ muzyki na osoby w starszym wieku
W prostym ujęciu, muzykę możemy podzielić na relaksacyjną i aktywizującą, pamiętając, że różne utwory, bądź gatunki mogą mieć odmienny wpływ na słuchaczy i wykonawców. Jednym z głównych czynników decydujących o przewidywanym oddziaływaniu danego utworu muzycznego jest jego tempo. Te utwory, które są utrzymane w tempie do 80 BPM (ang. beats per minute = uderzenia na minutę) są uznawane za uspokajające, natomiast te, których tempo przekracza 120 BPM za aktywizujące. Błędnym będzie jednak założenie, że działanie wszystkich przykładów muzycznych mieszczących się w przedziale pomiędzy 80 a 120 BPM można uznać za neutralne. Właśnie ta grupa utworów może wywoływać odmienne doznania ze względu na osobnicze uwarunkowania słuchaczy. Osoby mające naturalnie niski puls i ciśnienie krwi mogą odczuwać delikatną ekscytację, natomiast te, u których puls i ciśnienie zazwyczaj utrzymuje się na wysokim poziomie, będą poddawane uspokajającemu działaniu muzyki.
Muzyka i muzykoterapia mogą być wykorzystywana w czasie relaksacji lub zajęć aktywizujących, rehabilitacji i gimnastyki, w formie czynnej lub receptywnej, indywidualnie i grupowo. Nie każde zajęcia lub warsztaty wykorzystujące muzykę mogą być uznane za muzykoterapię, ponieważ z założenia jest ona procesem zorganizowanym przez muzykoterapeutę. Niemniej, wszystkie działania muzyczne mogą mieć zbawienny wpływ na samopoczucie osób w nich uczestniczących. Sam odbiór muzyki oddziałuje na sferę psychofizyczną słuchaczy. Uczeni na całym świecie od lat prowadzą badania nad wpływem poszczególnych utworów na różne stany emocjonalne, dzięki czemu coraz łatwiej samodzielnie zastosować muzyczną interwencję, odnosząc się do powstałych „muzycznych apteczek”. Może się zdarzyć, że określone fragmenty muzyczne wywołają odwrotny skutek od zamierzonego, jednak nie są to częste przypadki.
Zajęcia muzyczne cieszą się ogromną popularnością wśród starszych osób, ponieważ najczęściej wiążą się z interakcjami społecznymi, przez co działają socjoterapeutycznie. Wpływają również na szeroko pojętą aktywizację na polu psychicznym, fizycznym i emocjonalnym. Jedną z metod muzykoterapeutycznych, która w pełni realizuje te założenia jest Mobilna Rekreacja Muzyczna. Jest to metoda o polskim rodowodzie, której korzenie sięgają połowy lat 70. XX wieku. Maciej Kierył, lekarz anestezjolog i muzykoterapeuta, pierwotnie opracował zestaw ćwiczeń muzycznych, ruchowych, oddechowych i relaksacyjnych z myślą o dzieciach, wychowankach warszawskiego domu opieki prowadzonego przez Zgromadzenie Zakonne Sióstr Rodziny Maryi.
Wraz z rozwojem Mobilnej Rekreacji Muzycznej okazało się, że jej założenia wpisują się również w charakterystykę wzorcowych zajęć przeznaczonych dla starszych odbiorców. W czasie warsztatów, których etapy mogą być w pełni dostosowywane przez terapeutę do potrzeb i możliwości uczestników, odbywają się zarówno ćwiczenia aktywizujące ruchowo, uwrażliwiające na charakter i brzmienie odsłuchiwanej muzyki, zachęcające do współmuzykowania oraz relaksacyjne. Dodatkowym walorem jest kształtowanie prozdrowotnych nawyków, rozpoczynając od nauki prawidłowego oddechu. Opis metody wraz z propozycjami utworów, które bardzo dobrze sprawdzają się w pracy z seniorami zamieściłam w oddzielnym artykule (Radzińska M., Kierył M., „Mobilna Rekreacja Muzyczna dedykowana osobom w starszym wieku”, Gerontologia Polska 3/2019).
Stan badań
Badania pokazują, że pamięć muzyczna nie zanika z wiekiem, więc działania związane z muzyką mogą stanowić klucz do aktywizacji osób cierpiących z powodu demencji. Muzykoterapia jako metoda wspomagająca leczenie farmakologiczne może być również stosowana w przypadku depresji oraz łagodnych zaburzeń poznawczych (MCI).
Coraz częściej śpiew jest wykorzystywany przez personel różnego typu domów opieki pracujący z osobami w starszym wieku jako bodziec zachęcający do nawiązania kontaktu werbalnego. Zastosowanie znanej melodii może sprawić, że pacjent chociaż na chwilę przypomni sobie, gdzie jest i kim jest osoba, która próbuje nawiązać kontakt. W początkowych stadiach chorób neurodegeneracyjnych można podjąć próbę łączenia treningów czynności dnia codziennego z muzyką, dzięki czemu wzrasta prawdopodobieństwo utworzenia ścieżek skojarzeń muzyczno-czynnościowych, do których można się odwołać w sytuacji, gdy choroba będzie postępować.
Odwołanie się do utworów znanych z lat młodości i lubianych przez słuchaczy stymuluje wspomnienia. Słuchanie i śpiewanie ulubionych piosenek może być wykorzystywane jako element treningu reminiscencyjnego lub ciekawą formę ćwiczeń funkcji poznawczych. Śpiew (wraz z ewentualnym akompaniamentem na prostych instrumentach) można uatrakcyjnić warsztatami z pisania piosenek lub dokomponowywania nowych zwrotek do już istniejących.
Regularnie stosowana śpiewoterapia korzystnie wpływa na dotlenienie organizmu oraz pomaga rozładować napięcie emocjonalne i psychoruchowe. Śpiew jest obecnie szeroko stosowany w terapii afazji, aleksytymii oraz w przypadku osób z chorobą Parkinsona. Muzykoterapia neurologiczna jest jedną z form leczenia afazji motorycznej. Co ciekawe, osoby, które z powodu uszkodzenia ośrodka Broki utraciły zdolność mówienia, bardzo często nie wykazują problemów z nuceniem lub śpiewaniem. Wyróżniającą się metodą jest technika MIT (Melodic Intonation Therapy), której wyróżnikiem jest dodanie melodii oraz wystukiwania rytmów i akcentów do ćwiczonych wyrazów (a późniejszym czasie zdań). W przypadku pacjentów z zespołem zaniedbywania stronnego (zaburzenia polegającego na niedostrzeganiu obszaru przeciwnego do uszkodzonej części mózgu) dobrze sprawdza się metoda MNT (Musical Neglect Training). Jest to technika rozszerzająca pole widzenia chorego, grającego gamy lub znane melodie na sztabkach lub dzwonkach, które są regularnie oddalane od siebie w miarę postępowania procesu terapeutycznego.
Aleksytymia jest zaburzeniem, w którym występują trudności z nazywaniem i rozpoznawaniem własnych stanów emocjonalnych oraz zmian w ciele, które powstają na skutek różnych przeżyć. Muzyka jako twór w założeniu bezznaczeniowy, oddziałuje wprost na sferę emocjonalną człowieka, dzięki czemu pomaga odblokować uśpione kanały odczuwania. Może ona również prowadzić do powtórnego przeżycia traumatycznych zdarzeń, które wywołały blokadę, a w konsekwencji spowodować jej całkowite usunięcie. W przypadku aleksytymii stosuje się zarówno działania związane z recepcją muzyki, jak i jej wykonawstwem.
W chorobie Parkinsona gra na instrumentach wpływa na motorykę i płynność ruchu, a śpiew pozwala na stabilizację mięśni w obrębie aparatu mowy. Podobne mechanizmy zastosowania muzyki możemy znaleźć w fizjoterapii, gdzie jest ona z powodzeniem stosowana jako element rytmizujący w czasie pracy z terapeutą.
Muzyczna anestezja również jest ważnym (choć wciąż niedocenianym) czynnikiem wspomagającym leczenie bólu. Nie tylko subiektywnie wpływa na odczucia pacjentów, lecz realnie pozwala na szybszą rekonwalescencję oraz zmniejszenie dawek przyjmowanych leków przeciwbólowych. Muzyka może być także stosowana w postaci relaksacji. Szczególną popularnością w tym zakresie cieszą się metody powstałe w latach 30. XX wieku: progresywna relaksacja mięśni Jacobsona oraz trening autogenny Schultza. Techniki, które powstały w oderwaniu od muzyki zaczęły być z nią łączone w latach 70. XX wieku, co w znaczny sposób wpłynęło na wzrost ich skuteczności.
Bez muzyki świat byłby smutny i pusty. Jest ona czynnikiem, który otacza nas ze wszystkich stron, będąc towarzyszem zarówno dni powszednich, jak i najważniejszych chwil w życiu. Często przyjmowana jako coś oczywistego, czasem marginalizowana, muzyka może stanowić nie tylko ciekawe dopełnienie czynności dnia codziennego, ale również platformę pozwalającą na obcowanie z pięknem absolutu. W kontekście wpływu muzyki na osoby w starszym wieku wiele jest jeszcze do odkrycia, lecz już dziś można uznać za pewnik, że terapeutyczny walor muzykoterapii powinien być wykorzystywany częściej i z coraz większą świadomością.
Dr Michalina Radzińska – Katedra Geriatrii, Zakład Terapii Zajęciowej i Aktywizacji Społeczno-Zawodowej Collegium Medicum UMK.
