Związki środowiska konserwatorów zabytków z UMK w Toruniu z instytucjami kultury i nauki w Kambodży trwają od lat 80. ubiegłego wieku. W latach 80. I 90. XX wieku na Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu konserwację dzieł sztuki studiowała grupa Khmerów
Kilku z nich zajmuje dzisiaj wysokie stanowiska w instytucjach kulturalnych Kambodży. Hab Touch był dyrektorem Muzeum Narodowego Kambodży w Phnom Penh, a obecnie jest dyrektorem generalnym Departamentu Dziedzictwa w Ministerstwie Kultury i Sztuki. Hab Touch studiował w Toruniu w latach 1987-94, a po studiach przez półtora roku był asystentem prof. Wiesława Domasłowskiego w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa na Wydziale Sztuk Pięknych UMK. Natomiast autor tego artykułu (dr Solida Lim), który ukończył studia w 1993 roku, zdecydował się po studiach pozostać na UMK i do dzisiaj jest pracownikiem naukowo-dydaktycznym tej uczelni.
W tamtym okresie kilku profesorów Wydziału Sztuk Pięknych uczestniczyło w pracach badawczych i konserwatorskich przy najwspanialszych zabytkach Kambodży, np. prof. Jerzy Domasłowski i dr hab. Janusz Krauze brali udział w eksperckich wyjazdach do świątyni w Bayon, organizowanych przez PP PKZ. Ja zaś od momentu ukończenia studiów na Wydziale Sztuk Pięknych UMK utrzymuję stały kontakt ze środowiskiem kambodżańskich konserwatorów i artystów. Na potrzeby różnych instytucji wykonuję opracowania i ekspertyzy związane z kondycją khmerskich zabytków, w tym malowideł ściennych znajdujących się w Pałacu Królewskim w stolicy Kambodży.
W lutym 2014 roku zorganizowałem wyjazd do Kambodży dla grupy konserwatorów z Wydziału Sztuk Pięknych. Jednym z celów wyprawy była ocena stanu zachowania i wstępna konserwacja malowidła Scena męczeństwa ludności Kambodży w czasie rządów Pol Pota (1988 r.) autorstwa byłego więźnia Vann Natha. To niezwykle ważne dla historii Khmerów dzieło znajduje się w Muzeum Ludobójstwa Tuol Sleng. Obraz ten stanowił duże wyzwanie konserwatorskie ze względu na dramatyczny stan zachowania, grożący całkowitą destrukcją i unicestwieniem ze względu na gwałtowny atak termitów. Podczas tej wizyty odnowiono kontakty z dawnymi studentami UMK.
W latach 2014–2016 zrealizowano projekt konserwatorski w ramach porozumienia między rządami Polski i Kambodży, które dotyczyło konieczności ratowania cennych dla kultury Kambodży malowideł z 1903-1904, przedstawiających epopeję „Ramakerti – chwała Ramy”. Jest to khmerka wersja indyjskiego poematu „Ramayana”. Na wykonawcę projektu wybrano mnie nieprzypadkowo, lecz z uwagi na wiedzę, doświadczenie zawodowe (25 lat pracy), które zdobyłem na Wydziale Sztuk Pięknych UMK w Zakładzie Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej. Doceniono wszechstronne znawstwo problematyki związanej z konserwacją i restauracją malowideł ściennych w Kambodży, które są odmienne od europejskcich pod względem techniki, technologii i ikonografii.
Jako ekspert przygotowałem na prośbę Ambasady Polskiej z siedzibą w Tajlandii, kompletną ocenę stanu zachowania obiektu (2013 r.). W ramach umowy, której stroną był WSzP UMK, jako kierownik prac konserwatorskich opracowałem projekt konserwatorski na całość obiektu oraz stworzyłem zespół polsko-kambodżański, w skład którego wchodzili absolwenci kierunku konserwacja i restauracja dzieł sztuki na WSP, doktoranci i studenci WSzP, a ze strony kambodżanskiej artyści- malarze praktykujący w branży konserwatorskiej.
Projekt międzyrządowy realizowano w dwóch etapach: I sezon trwał od 1 listopada 2014 roku do 31 marca 2015 roku, II sezon - od 1 września 2015 roku do 31 marca 2016 roku. Miejscem realizacji prac była galeria wokół Srebrnej Pagody w kompleksie Pałacu Królewskiego w Phnom Penh w Kambodży. Pracami objęto powierzchnię malowideł na długości 24 przęseł (ok. 150 metrów bieżących), co stanowi w przybliżeniu jedną czwartą całości obiektu. Szczególnym osiągnięciem było odzyskanie czytelności kompozycji dzięki wykonaniu pełnej rekonstrukcji utraconych fragmentów, w niektórych miejscach nawet utraconych w 70 procentach. Było to możliwe dzięki wykonaniu wnikliwych i pracochłonnych badań ikonograficznych w zasobach archiwalnych i bibliotecznych w Pagodach Buddyjskich, w Muzeum Narodowym w Phnom Phnom oraz w zasobach biblioteki w Paryżu. Badania ikonograficzne pozwoliły także zrekonstruować brakujące inskrypcje opisujące poszczególne sceny (ok. 50 procent). Charaktrerystyczny sposób budowania kompozycji malarskiej, tj. ogromna ilość detalu, ornamentu, linii oraz specyficzna kolorystyka posiada swoje określone znaczenie ikonograficzne.
Malowidła namalowane zostały w technice klejowej (kazeinowej) na gładzonym tynku wapiennym z warstwą cienkiej pobiały. Na podłożu wykonano ołówkowy rysunek kompozycjny, a następnie nałożono właściwą warstwę malarską w technice kazeinowej.
Polichromia z 1903–1904 r. została zaprojektowana przez malarza, rzeźbiarza i architekta Okne Tep Nimit Tlak, który był jednocześnie projektantem całego kompleksu pałacowego dla króla oraz był dyrektorem Szkoły Sztuk Plastycznych w Phnom Penh. Czterdziestoosobowym zespołem malarzy kierował Vichitre Chea. Ranga malowidła wynika z faktu, że jest to największe malowidło ścienne w Azji Południowo-Wschodniej (600 metrów bieżących, ok. 2160 metrów kwadratowych). Obecnie jest to najbardziej znany obiekt kultury khmerskiej po średniowiecznym Angkor Wat. Malowidło znajduje się w części sakralnej, otaczając nie tylko Srebrną Pagodę, ale i dziedziniec ze stupami, w których złożone są prochy panującej rodziny królewskiej. W chwili obecnej to zachwycające malowidło jest jedynym w regionie zachowanym w pierwotnym wykonaniu dziełem. Mimo że obiekt nie jest na liście UNESCO, to jednak jest pod stałą i czujną kuratelą tej instytucji, podobnie jak cały kompleks Pałacu Królewskiego, w tym Srebrna Pagoda, zwana również Preah Vihear Preah Keo Morakot[1]. Malowidło znajduje się na ekspozycji stałej w wydzielonej części kompleksu pałacowego, udostępnionej dla zwiedzających z całego świata. Dziennie malowidło ogląda nawet 2000-3000 osób. Jest to bezsporna reklama prac konserwatorskich i restauratorskich wykonanych przez toruńskich konserwatorów zabytków.
Przeprowadzone prace konserwatorskie przyczyniły się do uratowania przed całkowitą utratą ogromnych fragmentów malowidła. Byłaby to niepowetowana strata dla kultury khmerskiej. Rekonstrukcja malowideł umożliwiła odczytywanie wielowątkowej epopei, będącej archetypem dla całej kultury khmerskiej, która obecna jest w literaturze, muzyce, tańcu ,filmie, rzeźbie etc.
Uzyskany efekt przeprowadzonych prac konserwatorskich i restauratorskich spotkał się z wielkim uznaniem najwyższych władz państwowych Kambodży. W trakcie trwania prac konserwatorskich Pałac Królewski wizytował ambasador RP z polskiej placówki w Bangkoku.
Sądzę, że przyczyniłem się jednocześnie do podniesienia poziomu wiedzy i świadomości właściwej ochrony i promocji zabytków narodowych, prowadząc w Kambodży warsztaty konserwatorskie z zakresu konserwacji malowideł ściennych dla artystów khmerskich pracujących w zespole polsko-kambodżańskim przy konserwacji malowideł w galerii wokół Srebrnej Pagody na terenie Pałacu Królewskiego w Phnom Penh. Równocześnie poprowadziłem prezentacje i wygłosiłem wykłady na temat prac konserwatorskich i restauratorskich przy malowidłach ściennych w galerii wokół Srebrnej Pagody w Phnom Penh dla władz z Ministerstwa Pałacu Królewskiego oraz studentów Royal University of Fine Art w Phnom Penh i studentów Wyższej Szkoły Architektury Wnętrz w Phnom Penh.
Wykonawca prac oraz członkowie zespołu konserwatorskiego otrzymali w 2016 roku medal honorowy najwyższego stopnia nadany przez prezesa Rady Ministrów Królestwa Kambodży Hun Sena za przeprowadzone prace konserwatorskie i restauratorskie przy malowidłach ściennych w galerii wokół Srebrnej Pagody w Phnom Penh.
Uznanie jakości wykonanych prac konserwatorskich przez Ministerstwo Pałacu Królewskiego pozwoliło mi uzyskać pozwolenie na realizację prac dyplomowych przy malowidle dla studentów ZKMiRzP WSP UMK. W 2018 roku przy obiekcie rozpoczęto pierwsze prace dyplomowo-magisterskie. Natomiast w roku bieżącym są one kontynuowane.
Dr Solida Lim – Wydział Sztuk Pięknych UMK.
[1] W Srebrnej Pagodzie znajduje się skarbiec narodowy zawierający m.in. posąg szmaragdowego Buddy oraz naturalnej wielkości posąg Buddy Maitrei, inkrustowany 9584 diamentami. Nazwa królewskiej świątyni pochodzi od posadzki, którą za rządów króla Sihanouka wyłożono ponad 5 tysiącami srebrnych płytek.
