Rok 2025 był dla naszej społeczności akademickiej czasem prawdziwej fiesty. Liczba wydarzeń kulturalnych i celebracji wszystkich Uniwersyteckich rocznic była zdumiewająca.
Ale ostatnie, wielkie wydarzenie artystyczne, nad którym prace trwały cały mijający rok, jest wciąż przed nami. Nie doszłoby ono jednak do skutku, gdyby nie życzliwe wsparcie i zaangażowanie prorektorki ds. promocji i współpracy z otoczeniem społeczno-gospodarczym – dr hab. Joanny Kucharzewskiej, prof. UMK.
Na zakończenie wszystkich rocznicowych obchodów zaplanowana jest największa dotychczas wystawa prac artysty światowej klasy – Stefana Knappa, którego wyjątkowe panneau jest jednym z symboli Torunia, a przede wszystkim symbolem i nieodłączną częścią kampusu uniwersyteckiego na Bielanach. W Polsce emalie Knappa znajdują się tylko w Olsztynie („mural” na ścianie Planetarium) oraz w warszawskim metrze (stacja Wilanowska i Pola Mokotowskie), natomiast wielka ich liczba zdobiła i często nadal zdobi, budynki i przestrzenie wielu miast na całym świecie.
Obecnie chyba nikt już nie wyobraża sobie auli uniwersyteckiej pozbawionej multikolorowego panneau – czego dowód mieliśmy, gdy mozaika została zdemontowana na czas konserwacji. Wiele było głosów zaniepokojonych, pytających o losy „barwnych kółek” – czy wrócą na „swoje miejsce”?
Po zdjęciu mozaiki z elewacji auli okazało się, że przestrzeń kampusu od ulicy Gagarina, stała się nieznośnie pusta, szara i bez wyrazu. Czasowy demontaż panneau – będącego najbardziej charakterystycznym elementem dekoracyjnym Bielan – uzmysławia, jak ważną spełnia rolę w wyglądzie uniwersyteckiego krajobrazu, świadomości pracowników, studentów i mieszkańców.
Poza oczywistą, uzasadnioną kwestią konserwatorską, wydarzenie to otworzyło ciekawy i – jakże istotny – dyskurs o wartości i zasadności sztuki nowoczesnej w przestrzeni publicznej, która okazuje się być czymś więcej niż tylko dekoracją. Panneau Knappa stało się elementem tożsamości campusu, nośnikiem wartości, skojarzeń i dziełem sztuki, mającym bezpośredni wpływ na wygląd i odczucie otaczającej przestrzeni. Zaledwie dwumiesięczna nieobecność panneau uzmysłowiła, jak istotna była idea Knappa, zakładająca ogólnodostępność sztuki, jej otwartość na widza i przestrzeń, a także jak niebagatelne znaczenie ma trwałość monumentalnych murali, powstałych w technice emalii. Nie bez przyczyny Knapp zyskał sławę artysty, który podarował malarstwo architekturze.
W 1960 r. londyński krytyk sztuki, John Russell we wstępie do katalogu wystawy Knappa w Museo de Bellas Artes de Caracas napisał: „Knapp doprowadził do perfekcji medium, które można zintegrować z architekturą i w razie potrzeby wykorzystać na zewnątrz, nawet w naszym smutnym angielskim klimacie; w ten sposób jednym ruchem rozwiązał problem, który wcześniej hamował rozwój sztuki wyobraźni w kontekście architektonicznym. To ogromny dar dla społeczeństwa, które okazało mu swoją wdzięczność”.
Czynnikiem, który zdecydował o tak spektakularnym rozwoju kariery Knappa, było wykorzystanie przez niego wyjątkowej i rzadkiej techniki emalii. Emalia była stosowana nie tylko przez jubilerów, ale także przez artystów, jednak nie na taką skalę, jak uczynił to Stefan. Jest to technika znana od starożytności, ale służyła głównie do wyrobu biżuterii, niewielkich ozdób i plakietek, a od końca XVIII w. znalazła zastosowanie praktyczne w gospodarstwach domowych.
Dzięki wielu eksperymentom chemicznym i technologicznym, Knappowi udało się udoskonalić pracę w tej technice, co pozwoliło tworzyć z rozmachem największe emaliowane murale na świecie. Artysta zrealizował kilkadziesiąt wielkich zamówień publicznych, wśród których są m.in. gigantyczny mural na (nieistniejącym już) centrum handlowym Alexander’s w Paramus, siedemnaście murali dla lotniska Heathrow w Londynie, mural dla lotniska w Tel Awiwie, murale dla Unilever Building w Hamburgu, C.I.N. Building w Paryżu, Seagram Building w Nowym Yorku, Shell Building w Londynie, kilkanaście murali dla uniwersytetów w Europie i obu Amerykach.
Rozmach i oryginalność jego pracy wzbudzały sensację w mediach. Z prac przygotowawczych do realizacji murali Knappa powstały filmy dokumentalne, które zyskały szeroką publiczność, m.in. dzięki popularnej stacji BBC.
Żyjemy w epoce przesiąkniętej kulturą cyfrową i nowoczesnymi technologiami. Żyjemy w kulturze obrazkowej – gdzie obraz i kolor ma głębszy wymiar niż napisany tekst, a odbiorcy są bardziej „zmysłowi” niż „logiczni”. Dlatego wydaje się, że właśnie „dziś” możemy odkryć Knappa na nowo. Możemy w pełni przyjąć jego estetykę i zrozumieć jej przekaz.
Trudno oprzeć się wrażeniu, że współcześnie, jak nigdy wcześniej, dzieło Knappa jest w pełni przyjęte i nie budzi już niezrozumienia, jak w 1973 r., kiedy zostało zamocowane na elewacji auli uniwersyteckiej.
Nadchodząca wystawa, będzie miała miejsce w przestrzeni najbardziej prestiżowej w naszym mieście – w sali kolumnowej toruńskiego Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu”.
110 prac Stefana Knappa z kolekcji fundacji Stefan Knapp Estate (Wielka Brytania) oraz kolekcji Pawła Sokołowskiego (Polska) zostanie zaprezentowanych na wystawie pt. Stefan Knapp. Alchemik i wizjoner na 80-lecie UMK. Wśród wystawionych prac będą emalie – w tym wielka emalia z lotniska Heathrow, którą Knapp zrealizował w 1959 r., akryle i oleje na płótnie pokazujące przekrojowo jego wyjątkową twórczość (z lat 1945–1995), rysunki, rzeźby z brązu, aluminium i emalii, lampy z korzeni i konarów drzew oraz lampy akrylowe i gobelin.
Na ekspozycji zaprezentowany zostanie także wyjątkowy dar, który Uniwersytet otrzymał od fundacji Stefan Knapp Estate, a mianowicie: emaliowana rzeźba, emalia na stali, akryl na płótnie i rysunek tuszem. Należy wspomnieć, że oprócz prac artystycznych, fundacja podarowała także, bezcenny zespół archiwaliów, zdjęć i dokumentów po Stefanie Knappie, który wzbogacił zbiory Archiwum Emigracji.
Wystawie towarzyszyć będą dwa niezwykle ważne wydawnictwa – dwujęzyczna (polsko-angielska) monografia pt. Stefan Knapp. Alchemik i wizjoner, będąca pierwszą na polskim rynku wydawniczym publikacją naukową, prezentującą dorobek artystyczny Stefana Knappa.
Książka pod redakcją dr Joanny Cieślikowskiej (Wydział Sztuk Pięknych UMK) i Katarzyny Moskały (Muzeum Uniwersyteckie) opatrzona wstępem dr hab. Joanny Kucharzewskiej, prof. UMK zawiera rys biograficzny autorstwa Mai Toczonej-Wal, rozdział poświęcony sztuce Stefana Knappa autorstwa Katarzyny Moskały oraz rozdział o problematyce konserwatorskiej emalii, którego autorami są Arletta Piasecka i dr hab. Piotr Niemcewicz, prof. UMK. Oprócz części teoretycznej, monografia obejmuje także część albumową, w której zaprezentowane są reprodukcje wszystkich prac pokazywanych na wystawie.
Drugą publikacją, będzie piąte już wydanie autobiografii Stefana Knappa Kwadratowe słońce, które pierwszy raz wydane zostało w języku angielskim pod tytułem The Square Sun przez brytyjskie wydawnictwo Museum Press (sekcja wydawnicza British Museum) w 1956 r. W języku polskim książka ukazała się nakładem podziemnego wydawnictwa „Wyzwolenie” w 1987 r. Kolejne wydania z 2016 r. (Wydał Aeroklub Warmińsko-Mazurski) i 2017 r. (Biłgorajskie Towarzystwo Regionalne) są od wielu lat niedostępne na rynku wydawniczym.
Niniejsza wystawa stała się więc sposobnością do wydania Kwadratowego słońca ponownie, by umożliwić polskiemu odbiorcy zapoznanie się z wojennymi i powojennymi losami Stefana Knappa, które on sam spisał. Książkę wstępem opatrzył dr hab. Mirosław A. Supruniuk. Obydwie publikacje wydane zostaną nakładem Wydawnictwa Naukowego UMK.
Uroczysty wernisaż wystawy odbędzie się 20 lutego 2026 roku w Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu” w Toruniu.
Mgr Katarzyna Moskała – Muzeum Uniwersyteckie
