Mikołaj Kopernik był autorem pierwszych teoretycznych rozpraw ekonomicznych w Polsce, w których wykazał nie tylko negatywne skutki psucia pieniądza oraz zaprezentował program reformy monetarnej, ale również przedstawił oryginalną kruszcową teorię pieniądza oraz sformułował prawo wypierania z obiegu pieniądza lepszego przez pieniądz gorszy.
Chociaż tymi koncepcjami[1] Wielki Astronom[2] wyprzedził swoją epokę, jego dokonania, a szczególnie autorstwo zasady wypierania z obiegu pieniądza lepszego przez gorszy bezpodstawnie przypisywane jest Thomasowi Greshamowi, angielskiemu finansiście, kupcowi i doradcy królowej Elżbiety I, dlatego też wszystkie zasługi i sława przypadły jemu, a nie M. Kopernikowi. W związku z tym nieporozumieniem nasuwa się pytanie o przyczyny uznawania przez ekonomię światową T. Greshama za autora tego prawa.
Wydaje się, że główną przyczyną przyznania autorstwa tego prawa angielskiemu finansiście była nieznajomość traktatów monetarnych naszego Renesansowego Uczonego. Mimo, że rozprawy te były poświęcone aktualnemu od V w. p.n.e. zagadnieniu psucia pieniądza, nie zostały one opublikowane za jego życia, gdyż pełniły rolę wewnętrznego dokumentu sporządzonego dla kapituły warmińskiej i biskupów. Szybko popadły w zapomnienie i przez 300 lat pozostawały w rękopisach, nieznane kręgom naukowym. Spod jego ręki wyszły trzy traktaty monetarne oraz jeden list poświęcony tej problematyce. Zwyczajowo jemu przypisywany jest również skrót dokonany w XVI w. przez toruńskiego kopistę. Swoje rozprawy ekonomiczne M. Kopernik zredagował po łacinie w latach 1517−1526 na zlecenie biskupów warmińskich. Odnalezione po wielu wiekach manuskrypty memoriałów nie są niestety oryginalnymi rękopisami M. Kopernika, prawdopodobnie te zaginęły bezpowrotnie. Również większość tytułów (odstępstwem były Rozmyślania) nie pochodzi od autora; zostały one dopisane przez autorów poszczególnych kopii. Do naszych czasów zachowały się jedynie odpisy łacińskie i niemieckie sporządzone przez kopistów.
Pierwszy memoriał Meditata (Rozmyślania) został ostatecznie zredagowany 15 sierpnia 1517 r. Jedna kopia traktatu była sporządzona przez Feliksa Reicha, kanonika kapituły warmińskiej i kustosza biblioteki warmińskiej, który wielokrotnie – wspólnie z M. Kopernikiem – reprezentował biskupa warmińskiego na sejmach pruskich oraz gromadził dokumenty dotyczące spraw pieniężnych, w tym traktaty Wielkiego Astronoma. Odpis ten został przekazany Radzie Miasta Gdańska[3]. Inne kopie łacińskie wykonano dla biskupa F. Luzjańskiego, a następnie przekazano kancelarii królewskiej Zygmunta I podczas sejmu toruńskiego, który obradował w grudniu 1519 r. Uczestniczyli w nim król Zygmunt I, stany koronne oraz Rada Pruska. Jedna z kopi znalazła się w lwowskiej Bibliotece Ossolińskich. Aktualnie jest w posiadaniu Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu. Kolejna kopia traktatu przechowywana jest w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie[4].
Drugim pismem ekonomicznym naszego Renesansowego Uczonego jest rozprawa Modus cudendi monetam (Zasady bicia monety) z 1519 r., uzupełniona w 1522 r., która stanowi niemieckie tłumaczenie pierwszego traktatu Meditata. Nazwę Modus cudendi monetam nadano temu traktatowi w XVI w. Memoriał ten został przygotowany w wersji niemieckiej na prośbę radców Prus Królewskich ze względu na słabą znajomość łaciny przez większość delegatów na zjazd stanów pruskich, którzy obradowali w języku niemieckim. Jest mało prawdopodobne, że przekładu dokonał sam autor memoriału. Większość badaczy przychyla się do poglądu, że tłumaczenia na język niemiecki podjął się pisarz z Gdańska. Traktat ten M. Kopernik przedstawił osobiście 21 marca 1522 r. w Grudziądzu podczas zjazdu stanów Prus Królewskich oraz posłów króla Zygmunta I Starego, z biskupem włocławskim, Maciejem Drzewickim na czele[5]. Udostępniony przez M. Kopernika traktat został wpisany przez pisarza Rady Miasta Gdańska do recesu (protokołu), który zachował się do dzisiaj w Archiwum Państwowym w Gdańsku. Prawdopodobnie w drugiej połowie XVI w., tłumaczenie to uzupełnił jeden z tamtejszych sekretarzy o tytuły dla poszczególnych akapitów. Ponadto do kopii tekstu dołączono krótki łaciński wstęp, zawierający informację o autorstwie M. Kopernika oraz zwrot „modum cudendi monetam”, który dał tytuł tejże rozprawie[6].
Traktat Monete cudende ratio (Sposób bicia monety) jest trzecim, najbardziej rozwiniętym i dojrzałym traktatem poświęconym reformie monetarnej w Prusach. Ta ostateczna wersja rozprawy o pieniądzu, zdaniem wielu kopernikologów, powstała przed kwietniem 1526 r.[7] Rozprawa ta zachowała się w trzech odpisach. Autorem jednego łacińskiego manuskryptu tego traktatu by Fryderyk Fischer, kanclerz księcia Prus Książęcych Albrechta von Hohenzollerna-Ansbacha. Znajdującą się do 1944 r. w Archiwum Państwowym w Królewcu kopię odnalazł Jan Dmochowski. Drugi manuskrypt Monete cudende ratio sporządził sekretarz biskupa warmińskiego Maurycego Ferbera, kanonik i prepozytor dobromiejski i ekonom, członek kapituły warmińskiej, wykształcony humanista i bibliofil Paweł Snopek. Będąc kanclerzem biskupa, pogłębiał swoją wiedzę z zakresu spraw monetarnych. Ponieważ odpis ten powstał na zamku biskupim w Lidzbarku, dlatego też kopia ta jest nazywana kopią lidzbarską i jest uznawana za najbardziej pełny i wiarygodny rękopis tej rozprawy. Pierwotnie znajdował się w archiwum biskupów warmińskich w Lidzbarku. Następnie trafił do rąk Tadeusza Czackiego w Porycku, później zaś wzbogacił zbiory puławskie rodziny książąt Czartoryskich. Aktualnie należy do Biblioteki Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie. Trzecia kopia traktatu jest dziełem F. Reicha, który prawdopodobnie wymyślił tytuł traktatu ‒ Monete cudende ratio, przejęty również przez F. Fischera. Odpis wykonany przez F. Reicha został wywieziony z biblioteki warmińskiej w 1626 r. przez Szwedów do Sztokholmu i zwrócony Archiwum Państwowemu w Królewcu w 1801 r. W 1944 r. został przewieziony do Staatliches Archivlager w Getyndze, a od 1978 r. jest przechowywany w Gehaimes Staatsarchiv w Berlinie. W 1801 r. manuskrypt spisany przez F. Reicha został odkryty przez Seweryna Vatera, profesora teologii Uniwersytetu w Królewcu, który przekazał jego kopię dyrektorowi Liceum Warszawskiego Samuelowi Bogumiłowi Lindemu[8]. Następnie trafiła ona do rąk profesora Uniwersytetu Warszawskiego, historyka literatury polskiej, bibliografa i archiwisty – Feliksa Jana Bentkowskiego[9].
Projektowi reformy monetarnej Prus Królewskich i Książęcych Renesansowy Uczony poświęcił również obszerny list do Feliksa Reicha (Felici Reich. De moneta). List ten M. Kopernik wystosował 8 kwietnia 1526 r. z Fromborka. Wraz z biskupem warmińskim Maurycym Faberem uczestniczył on jako delegat w zjazdach stanów Prus Królewskich, które odbyły się w marcu i lipcu 1526 r. w Gdańsku. Aby zrozumieć zawiłe problemy monetarne ówczesnych Prus, zwrócił się do M. Kopernika z prośbą o wyjaśnienie niezrozumiałych kwestii, które astronom zawarł w traktacie Monete cudende ratio. Odpis listu Do Feliksa Reicha. O monecie znajdował się w foliale sporządzonym przez F. Reicha. Wywieziony z biblioteki warmińskiej w 1626 r. przez Szwedów do Sztokholmu, w 1801 r. wrócił do Archiwum Państwowego w Królewcu, gdzie przebywał do 1944 r. Jego kopia znajduje się w zbiorach H. Schmaucha w Münster[10].
Sukcesywnie odkrywane i identyfikowane przez polskich i niemieckich badaczy pisma monetarne Wielkiego Astronoma były wydawane drukiem i udostępniane szerszym kręgom czytelników. Najszybciej zostało opublikowane niemieckie tłumaczenie traktatu Modus cudendi monetam. Inicjatorem tego przedsięwzięcia był Caspar Schütz, który w 1592 r. zamieścił ten memoriał w niemieckojęzycznej kronice pt. Historia rerum Prussicarum, wydanej w miejscowości Zerbst. Jej druga edycja ukazała się w 1599 r. w Lipsku. C. Schütz zamieścił w niej adnotację, że traktat ten jest dziełem M. Kopernika[11]. Niestety, to pruskie wydanie szybko popadło w zapomnienie. Powyższe pismo M. Kopernika zostało wznowione dopiero w 1873 r. przez badacza warmińskiego Franza Hiplera w zbiorze opatrzonym tytułem Spicilegium Copernicanum. Festschrift des historischen Vereins für Ermland zum vierhundertsten Geburtstage des ermländischen Domherrn Nicolaus Kopernikus. Jego autor wydał niemiecki traktat – w unowocześnionej wersji językowej – wygłoszony w 1522 r. w Grudziądzu, wzorowany na wydaniu C. Schütza, który opatrzył tytułem Die Denkschrift über die preussische Münze (Memoriał o pruskiej monecie)[12]. Polska wersja traktatu Modus cudendi monetam została opublikowana po raz pierwszy dopiero w 1923 r. Edycję tę przygotował w wersji łacińskiej oraz dokonał przekładu na język polski Jan Dmochowski, który opublikował obszerną pracę z licznymi komentarzami pt. Mikołaja Kopernika rozprawy o monecie i inne pisma ekonomiczne oraz J.L. Decjusza traktat o biciu monety[13]. Z kolei manuskrypt najobszerniejszego traktatu Monete cudende ratio został wydany po raz pierwszy po łacinie i w przekładzie polskim jako Sposób urządzenia monety na łamach „Pamiętnika Warszawskiego” w 1816 r. przez Feliksa Jana Bentkowskiego[14]. Natomiast rozprawa Meditata została opublikowana po raz pierwszy po łacinie w 1855 r. w Poznaniu w zbiorze Acta Tomiciana. Seria ta jest zbiorem dokumentów kancelarii królewskiej Jagiellonów w czasie urzędowania podkanclerza Piotra Tomickiego, od którego pochodzi jego nazwa. Wydawcą zbioru była Biblioteka Kórnicka, należąca do Tytusa Działyńskiego. Wydawcy poznańskiej serii opublikowali traktat M. Kopernika anonimowo. Autorstwo tego tekstu ustalił dopiero w 1902 r. Adam Szelągowski[15]. Chociaż redaktorzy tego wydawnictwa byli fałszywie przekonani, że publikują drugą wersję traktatu, czyli Modus cudendi monetam, to jednak wydali najkrótszą wersję łacińską z 1517 r., na podstawie łacińskiej kopii sporządzonej przez F. Reicha, i na dodatek opatrzyli ją błędnym tytułem De estimatione monete[16]. Niestety, przez następne ponad 150 lat autorzy prac poświęconych dokonaniom ekonomicznym Wielkiego Astronoma mylnie przywoływali tytuł De estimatione monete (O szacunku monety), wprowadzając zamieszanie związane z identyfikacją i poprawnym nazewnictwem rozpraw monetarnych M. Kopernika, tym bardziej że tytuł ten przypisywali traktatowi z 1522 r., czyli Modus cudendi monetam[17]. W Niemczech pierwsze wydanie traktatu Meditata ukazało się dopiero w 1940 r. dzięki poszukiwaniom Hansa Schmaucha, który zamieścił go w pracy Nicolaus Coppernicus und die preussische Münzreform. W swoim opracowaniu niemiecki badacz również odnotował, że traktatowi opublikowanemu w 1855 r. w Poznaniu w zbiorze Acta Tomiciana, nadano niesłusznie tytuł De estimatione monete[18]. Traktat ten w oryginale łacińskim i w przekładzie polskim został opublikowany dopiero w 2007 r. za sprawą Mariana Biskupa i Leszka Zygnera, jako Rozmyślania o reformie monetarnej Prus Królewskich, w wydaniu sejmowym Dzieł wszystkich M. Kopernika[19]. Z kolei list Do Feliksa Reicha. O monecie po raz pierwszy opublikował po łacinie i w przekładzie polskim z licznymi opuszczeniami Jan Baranowski w wydanym 1854 r. dziele pt. Nicolai Copernici Torunensis De revolutionibus orbium coelestium libri sex. Accedit G. Joachimi Rhetici Narratio prima, cum Copernici nonnulis scriptis minoribus nunc primum collectis ejusque vita[20].
Z powodu nieznajomości traktatów monetarnych M. Kopernika i zawartych w nich koncepcji, w połowie XIX w. w literaturze światowej pojawił się pogląd, że twórcą prawa wypierania z obiegu pieniądza lepszego przez pieniądz gorszy jest T. Gresham, a nie Wielki Astronom. Autorem tego przewrotnego pomysłu był szkocki prawnik i ekonomista Henry Dunning Macleod, adwokat, dyrektor Royal British Bank w Londynie, a także wykładowca bankowości w University of Cambridge, King’s College w Londynie oraz w Edynburgu i Aberdeen. Chociaż T. Gresham ani nie odkrył, ani nie zamieścił w żadnym swoim piśmie prawa wypierania pieniądza lepszego przez pieniądz gorszy, to jednak H.D. Macleod bezpodstawnie doszukał się powyższego prawa w piśmie królewskiego agenta do królowej Elżbiety I i ogłosił tę kłamliwą innowację w wielu swoich publikacjach. Szkocki prawnik i ekonomista propagował swój pomysł o prawie Greshama w 10 (a nie jak wcześniej uważano w 2−3) opracowaniach, czyli w większości swoich publikacji z zakresu teorii i historii ekonomii oraz teorii kredytu.
Po raz pierwszy o swoim niedorzecznym odkryciu H.D. Macleod napisał w książce pt. The Elements of Political Economy (1857). Stwierdził w niej, że nie kto inny, tylko T. Gresham zwrócił uwagę królowej Elżbiety I na stan waluty angielskiej zaraz po odziedziczeniu przez nią tronu. Zdaniem H.D. Macleoda należy uznać za wielką zasługę T. Greshama to, że pierwszy rozpoznał fundamentalne prawo rządzące obiegiem pieniądza. Prawo to głosi, że na rynku nie mogą krążyć jednocześnie dobre i złe pieniądze. Zjawisko to zostało zaobserwowane znacznie wcześniej, ale dopiero angielski kupiec i doradca królowej odkrył związek między faktami. Zależność ta ma ogromne znaczenie w nauce ekonomii. Jednocześnie zwrócił uwagę, że zjawisko to zauważył wcześniej Arystofanes. Emisja fałszywej monety w 407 r. p.n.e. doprowadziła do natychmiastowego zniknięcia starej, czystej waluty attyckiej. Wówczas obywatele całkowicie przestali używać dobrych pieniędzy. Posługiwali się natomiast świeżo wybitymi pieniędzmi miedzianymi. Pierwszą adnotację Arystofanesa o tym zjawisku wielokrotnie zauważali dziewiętnastowieczni twórcy angielscy. Ale to T. Gresham – jak twierdził H.D. Macleod – był pierwszym autorem, który dostrzegł przyczynowy charakter zjawiska wypierania dobrego pieniądza z obiegu. T. Gresham wystosował do królowej Elżbiety I list, w którym zawarł swoje wyjaśnienie przyczyn zniknięcia dobrych monet z obiegu. Wedle królewskiego doradcy finansowego zjawisko psucia pieniądza wywołał król Henryk VIII. Ponieważ pierwsze wyjaśnienie zjawiska wypierania z obiegu dobrych pieniędzy przez złe i zepsute pieniądze dał T. Gresham, to zdaniem autora The Elements of Political Economy sprawiedliwym zabiegiem jest nazwanie tego fundamentalnego prawa jego imieniem, czyli prawem Greshama dotyczącym waluty[21].
W 1863 r. ukazało się dzieło H.D. Macleoda pt. A Dictionary of Political Economy: Biographical, Bibliographical, Historical, and Practical. W hasłach poświęconych Arystofanesowi oraz systemowi monetarnemu (Coinage) odnotował, że w komedii Żaby jej autor zawarł wzmiankę o zjawisku ekonomicznym, które mówi, że dobre i złe monety nie mogą cyrkulować razem, gdyż dobre są usuwane z rynku przez złe. Zjawisko to nurtowało wielu mężów stanu i finansistów, gdyż występowało wielokrotnie w różnych epokach i w wielu krajach. Najwcześniej związek zachodzący między zjawiskiem emisji złych pieniędzy a zanikiem dobrych odkrył T. Gresham, stąd autor cytowanego dzieła nazwał je „prawem waluty Greshama”. Prawo to H.D. Macleod uznał za podstawowe prawo ekonomii[22].
Kilka lat później ukazała się dwutomowa praca H.D. Macleoda pt. The Principles of Economical Philosophy (1872−1875). Jej autor stał na stanowisku, że prawo to jest nie tyko fundamentalnym prawem ekonomii, lecz także prawem uniwersalnym, gdyż sprawdzało się we wszystkich wiekach i krajach. Głosi ono, że zły pieniądz wypiera z obiegu dobry pieniądz. Działa ono wówczas, gdy w danym kraju w obiegu krążą dwa rodzaje monet o podobnej wartości nominalnej, ale o innej próbie, czyli innej stopie menniczej. Monety o najmniejszej wartości są używane, a te o większej wartości – gromadzone lub eksportowane. Ponieważ przyczyny tego zjawiska wyjaśnił dopiero T. Gresham, dlatego też H.D. Macleod nazwał je prawem waluty Greshama[23].
Swoje stanowisko na temat prawa monetarnego Greshama szkocki prawnik i ekonomista powtórzył w nieco zmienionej formie w późniejszych pracach z zakresu ogólnej teorii ekonomii oraz teorii pieniądza i kredytu, tj.: The Theory and Practice of Banking (1875)[24], The Elements of Economics (1881)[25], Economics for Beginners (1878)[26] oraz The Theory of Credit (2 Vol., 1889−1890)[27].
Tę kłamliwą ofensywę H.D. Macleoda na rzecz autorstwa prawa Greshama w 1864 r. zamierzał przerwać Ludwik Franciszek Michał Rajmund Wołowski, publikując w Paryżu rozprawy o pieniądzu Nicolasa Oresme’a i Mikołaja Kopernika. Wznawiając powyższe dzieła, polsko-francuski uczony zasugerował H.D. Macleodowi, że upowszechniana przez niego nazwa „prawo Greshama” pomija innych twórców tego prawa[28]. Na tę uwagę L.F.M.R. Wołowskiego szkocki prawnik i ekonomista odpowiedział dopiero po niemal trzydziestu latach. W książce pt. Bimetalism (1894) H.D. Macleod uznał, że skoro N. Oresme i M. Kopernik dostrzegli przed T. Greshamem zjawisko wypierania z obiegu monet lepszych przez gorsze, to prawo to należy nazwać „prawem Oresme’a, Kopernika i Greshama”. Mimo tej deklaracji w przywołanej książce częściej stosował nazwę „prawo Greshama”[29].
Kolejną pracą, w której szkocki badacz pozorował modyfikację swoich poglądów na temat autorstwa prawa wypierania z obiegu pieniądza lepszego przez zły, była książka pt. The History of Economics (1896). Zdaniem H.D. Macleoda fałszowanie monet osiągnęło apogeum we Francji za panowania Karola V Mądrego. O pomoc w uzdrowieniu monety zwrócił się do N. Oresme’a, późniejszego biskupa z Lisieux. Odpowiedzią na apel Karola V był raport z badań przedłożony ok. 1366 r. pt. Traicte de la premiére invention des monnoies. Traktat ten jest zaliczany do najwybitniejszych pozycji współczesnej literatury ekonomicznej oraz fundamentów nauki o monetaryzmie. Mimo to nie został on wówczas upubliczniony, gdyż pełnił rolę wewnętrznego raportu dla króla. W Polsce proceder psucia pieniądza osiągnął skrajny poziom w Prusach, które były częścią Królestwa Polskiego. Chcąc przywrócić wyższą wartość monetom pruskim, król Zygmunt I zwrócił się w 1526 r. o pomoc do M. Kopernika. W odpowiedzi Wielki Astronom przygotował mistrzowską rozprawę o pieniądzu, zatytułowaną Moneta cudenda ratio. Wedle H.D. Macleoda Renesansowy Uczony nie znał traktatu N. Oresme’a, który powstał 160 lat wcześniej, ale doszedł do identycznych ustaleń. Zdaniem szkockiego prawnika i ekonomisty M. Kopernik i N. Oresme zauważyli również, że złe i dobre monety nie mogą cyrkulować jednocześnie, gdyż zła moneta zawsze wypiera dobrą i w obiegu pozostaje tylko zła. W Anglii, zdaniem autora The History of Economics, wielu władców fałszowało monety, gdyż brakowało im N. Oresme’a i M. Kopernika, którzy znali prawdziwe przyczyny znikania dobrych monet z obiegu. Rozwiązanie problemu zaproponował dopiero T. Gresham, który wykazał królowej Elżbiecie I, że wprowadzenie do obiegu monet fałszywych, na którym krąży moneta dobra, prowadzi do zaniku dobrej, gdyż te dwie monety nie mogą cyrkulować łącznie. W 1896 r. H.D. Macleod przyznał, że po dostrzeżeniu ważności tego prawa niemal 40 lat wcześniej, uznał za uzasadnione, aby w swojej wcześniejszej książce wprowadzić nazwę „prawo Greshama”. Sugestia ta – ku jego zadowoleniu – zyskała powszechną akceptację. Wkrótce po tym, tj. w 1864 r., ukazały się drukiem przygotowane przez L.F.M.R. Wołowskiego traktaty monetarne N. Oresme’a i M. Kopernika, które wyraźnie wskazywały, że ci wielcy myśliciele w pełni wyjaśnili istotę tego prawa odpowiednio 160 i 32 lata wcześniej niż T. Gresham. Wobec tego prawo to powinno zyskać nową nazwę, czyli „prawo Oresme’a, Kopernika i Greshama”. Mimo tej deklaracji w następnych partiach cytowanej książki jej autor częściej stosował nazwę „prawo Greshama”, któremu poświęcił odrębne hasło zatytułowane Prawo Greshama. Przypomniał w nim, że już w V w. p.n.e. zjawisko wypierania z obiegu pieniądza lepszego przez gorszy odnotował Arystofanes, w swojej sztuce Żaby, niestety, grecki komediopisarz nie wyjaśnił przyczyn tego zjawiska. Pierwsi uczynili to dopiero znamienici myśliciele, tj. N. Oresme, M. Kopernik i T. Gresham[30].
Również w opracowaniu The Law of Gresham, and Its Relation to Bimetallism (1896) H.D. Macleod nie dokonał rewizji swoich poglądów. Stanowi ono kompilację i nieznaczne rozwinięcie rozważań z poprzednich prac. Niestety, jego deklaracja o poprawności nazwy „prawo Oresme’a, Kopernika i Greshama” była zwyczajnym pustosłowiem, gdyż w publikacji tej tylko dwukrotnie użył tego określenia, natomiast preferowany od 1858 r. termin „prawo Greshama” – 19 razy. Z satysfakcją przyjął, że ta krótsza – wymyślona pierwotnie – nazwa jest powszechnie akceptowana, chociaż do odkrycia tej prawidłowości doszło przypadkowo w 1857 r. podczas opracowywania historii monetarnej w Anglii dla potrzeb książki The Elements of Political Economy[31].
Pomimo, że H.D. Macleod bezpodstawnie przypisał T. Greshamowi autorstwo przywołanego prawa oraz nazwał to prawo jego imieniem, wielu ekonomistów z różnych stron świata bezrefleksyjnie powielało jego herezje. Pomysł przyznania ojcostwa tego prawa T. Greshamowi przyjął się stosunkowo szybko i opanował światową literaturę ekonomiczną. Wymysł H.D. Macleoda powielali nie tylko mało znani autorzy, ale również wybitni, światowej sławy teoretycy i historycy ekonomii. Do tej grupy uczonych należeli m.in.: William Stanley Jevons, Francis Amasa Walker, Simon Newcomb, Robert Giffen, John Neville Keynes, Charles Gide, Enrico Barone, Irving Fisher, Karl Diehl, Gustav Karl Cassel, Alfred Marshall, Eli Filip Heckscher, Ludwig von Mises, Paul Anthony Samuelson, Frank Whitson Fetter, Joseph Alois Schumpeter, Friedrich August von Hayek, Milton Friedman i Anna Jacobson Schwartz, Dennis O. Flynn, George Selgin i wielu, wielu innych, zarówno w XX, jak i XXI w.
Mimo szerokiej akceptacji poglądu H.D. Macleoda na temat autorstwa T. Greshama w sformułowaniu prawa wypierania z obiegu pieniądza lepszego przez pieniądz gorszy, w XX w. pewna grupa uczonych zaczęła podważać stanowisko szkockiego prawnika i ekonomisty. Niestety, badacze ci byli w mniejszości, a ponadto w dalszym ciągu posługiwali się terminem „prawo Greshama”.
Jednym z pierwszych adwersarzy poglądu H.D. Macleoda był francuski prawnik Jean-Yves Le Branchu. W 1934 r. wydał on szesnastowieczne rozprawy monetarne w zbiorze pt. Écrits notables sur la monnaie, XVIe siècle, de Copernic a Davanzati, w którym uznał, że nieuzasadnione jest przyznawanie autorstwa tego prawa T. Greshamowi, tak jak sugerował H.D. Macleod, ale tym, którzy wcześniej zauważyli tę prawidłowość, czyli Arystofanesowi i M. Kopernikowi[32].
W artykule Gresham or Copernicus? (1957) Bernard Ziffer twierdził stanowczo, że T. Gresham nie wyjaśnił zjawiska ucieczki dobrego pieniądza z kraju z powodu psucia pieniądza. Według niego pieniądz kruszcowy odpłynął z kraju z powodu pogorszenia warunków handlu. Zjawisko fałszowania pieniądza i znikania lepszego pieniądza z rynku zaobserwowali wcześniej Arystofanes, N. Oresme, a także M. Kopernik, a mimo to H.D. Macleod wymyślił nazwę „prawo Greshama”, która upowszechniła się w światowej literaturze ekonomicznej[33].
U Johna Kennetha Galbraitha „prawo Greshama” pojawiało się wielokrotnie. W monografii Money: Whence It Came, Where It Went (1975) wskazał, że starożytni i średniowieczni kupcy na starym kontynencie potrafili rozróżnić dobre i złe monety, a przy wymianie najpierw wydawali gorsze, dobre zaś zachowywali dla siebie. Wedle amerykańskiego ekonomisty tę prawidłowość dostrzegł T. Gresham, chociaż znacznie wcześniej obserwację tę poczynili N. Oresme i M. Kopernik. Wykazali oni, że dobre monety są tezauryzowane, a w obiegu zawsze pozostają złe monety[34]. Natomiast w pracy pt. Economics in Perspective: A Critical History (1987) J.K. Galbraith miał wątpliwości co do słuszności przypisywania autorstwa „prawa Greshama” angielskiemu kupcowi i bankierowi. Jego zdaniem T. Gresham nie jest twórcą tego prawa. Tendencję wypierania z obiegu dobrego pieniądza przez zły pieniądz 200 lat wcześniej opisał N. Oresme, dlatego też autorstwo tego prawa należy przypisać francuskiemu myślicielowi,[35].
Mark Blaug wykazał się daleko idącą niekonsekwencją w opisywanej sprawie. W monumentalnej rozprawie pt. Economic Theory in Retrospect (1961) wyraźnie stwierdził, że T. Gresham nie jest autorem tzw. prawa Greshama, wobec czego błędem jest łączenie tego prawa z agentem królewskim. Oznacza to, że odkrycie tego prawa przypisano niewłaściwej osobie[36]. Z kolei w książce pt. The Methodology of Economics or How Economists Explain (1980) M. Blaug zastanawiał się, czy „prawo Greshama”, podobnie jak wiele innych praw ekonomicznych, spełnia wymagania stawiane prawom naukowym[37].
W książce pt. Die Geldlehre des Nicolaus Copernicus (1978) niemiecki historyk i kopernikanista Erich Sommerfeld twierdził, że każdy ekonomista zna tzw. prawo Greshama, ale niewielu wie o jego wcześniejszym odkryciu przez M. Kopernika. E. Sommerfeld przeprowadził wnikliwe studia nad traktatami monetarnymi genialnego astronoma, a mimo to stosował nazwę „prawo Greshama”[38].
Również inni autorzy podkreślali, że M. Kopernik znacznie wcześniej niż T. Gresham sformułował prawidłowość wypierania z obiegu pieniądza lepszego przez pieniądz gorszy, a mimo to stosowali nazwę wymyśloną przez H.D. Macleoda. Należeli do nich m.in.: Günter Hoell, Norman Davies oraz Oleg Igoriewicz Ananin.
Chociaż powyższa herezja uderzyła w polską ekonomię, to jednak polscy uczeni nie wystąpili ze zdecydowaną krytyką poglądów głoszonych przez H.D. Macleoda i jego zwolenników. Przeciwnie wielu rodzimych teoretyków i autorów prac popularnonaukowych powielało termin „prawo Greshama” oraz przyznawało angielskiemu finansiście pierwszeństwo odkrycia tej prawidłowości.
Nazwę „prawo Greshama” do polskiej literatury fachowej prawdopodobnie wprowadziła Zofia Daszyńska-Golińska. W książce pt. Zarys ekonomji społecznej (1898) stwierdziła, że zjawisko wypierania dobrych monet przez złe opisuje ogólne prawo gospodarcze, które zostało nazwane prawem Greshama, ponieważ zauważył je kanclerz (sic!) królowej Elżbiety I – T. Gresham[39].
Adam Szelągowski był pierwszym polskim uczonym, który odkrył, że prawo wypierania z obiegu pieniądza lepszego przez pieniądz gorszy pierwszy sformułował M. Kopernik. Niestety, w rozprawie pt. Pieniądz i przewrót cen w XVI. i XVII. wieku w Polsce (1902) akceptował termin wymyślony przez H.D. Macleoda[40].
Stanisław Głąbiński dobrze orientował się w sprawie dokonań M. Kopernika i T. Greshama w zakresie skutków psucia pieniądza. Mimo to w swoich licznych pracach, m.in.: Ekonomika społeczna (1905), Wykład ekonomiki społecznej wraz z zarysem polityki ekonomicznej i historyą ekonomiki (1913) oraz Historia ekonomiki (1939), opowiadał się za nazwą „prawo Greshama”[41].
Adam Alojzy Krzyżanowski wskazywał, że prawidłowość odpływu dobrych monet wraz z emisją złych była znana wcześniej Arystofanesowi, N. Oresme’owi i M. Kopernikowi, ale w swoich pracach, m.in.: Prawo Greshama (1909), Pieniądz (1911), Nauka o pieniądzu i kredycie (1919) oraz Założenia ekonomiki (1919), stosował nazwę „prawo Greshama”, gdyż wiąże się z twórcą giełdy londyńskiej, czyli T. Greshamem[42].
W latach 1910−2018 termin „prawo Greshama” był stosunkowo często aprobowany również przez kolejne pokolenia polskich pisarzy. Należeli do nich m.in.: Stanisław Leon Pernaczyński, Zygmunt Straszewicz, Jan Stanisław Lewiński, Stanisław Świaniewicz, Józef Świdrowski, Włodzimierz Henryk Hagemejer, Andrzej Grodek, Oskar Ryszard Lange, Jerzy Fierich, anonimowy autor hasła Gresham sir Thomas w Wielkiej encyklopedii powszechnej PWN (1964), Andrzej Banach, Julian Popiel, Zbigniew Grabowski, Andrzej Siciński, Henryk Cywiński, autorzy haseł Gresham Thomas oraz Greshama prawo w Wielkiej encyklopedii PWN (2002), Wojciech Morawski, Artur Hołda oraz Adam Rybarski.
Innowacja terminologiczna H.D. Macleoda nie odpowiadała jednak uczonym, którzy wskazywali na zasługi Wielkiego Astronoma w odkryciu tego prawa. Uważali oni, że bardziej adekwatną nazwą tego prawa będzie rozwiązanie kompromisowe, czyli określenie „prawo Kopernika-Greshama”. Propozycja ta jest także niefortunna, gdyż wskazuje na współautorstwo angielskiego finansisty w sformułowaniu tego prawa. Za takim wyrażeniem opowiadali się m.in.: Janusz Górski, Józef Rutkowski, Zdzisław Lech Sadowski, Józef Śmigielski, Janusz Kisielewski, Andrzej Śliwocki, Eugeniusz Drabowski, Józef Nowicki, Zbigniew Czerwiński, Andrzej Kaźmierczak, Stanisław Czaja, Tadeusz Orłowski, Bogdan Zawadzki, Sławomir Sztaba, Jarosław Boruszewski, Krzysztof Nowak-Posadzy, Marcin Gorazda oraz Jerzy Łazor.
Powyższe oznacza, że chociaż M. Kopernik, podobnie jak dużo wcześniej Arystofanes, i znacznie później Thomas Babington Macaulay, odkrył prawo ekonomiczne, które głosi, że w obiegu nie mogą krążyć jednocześnie dobre i złe monety, gdyż zła moneta zawsze wypiera dobrą, to jednak w światowej literaturze fachowej funkcjonuje ono od ponad 160 lat pod nazwą „prawa Greshama”. Należy ubolewać, że nikt z otoczenia Renesansowego Uczonego nie zadbał o wydanie tych traktatów drukiem, dzięki czemu mogłyby dotrzeć one do późniejszych twórców myśli ekonomicznej. Mimo to warto pamiętać, że rozprawy te przetrwały do dzisiaj w postaci wiernych kopii, sporządzonych przez ówczesnych kopistów, działających w kręgu jego współpracowników i znajomych. Światową myśl ekonomiczną zdominowała natomiast powtórzona kilkadziesiąt razy przez Henry’ego Dunninga Macleoda kłamliwa teza o zauważeniu przez Thomasa Greshama zjawiska wypierania pieniądza dobrego przez zły na skutek psucia monet, a także termin „prawo Greshama”, które na trwałe zadomowiło się w ekonomii światowej. Równie wadliwa jest nazwa „prawo Kopernika-Greshama”. Zadaniem polskich uczonych jest więc wyrugowanie tej herezji, zarówno z polskiej, jak i światowej literatury ekonomicznej oraz języka potocznego.
Bibliografia
Acta Tomiciana. Tomus Quintus Epistolarum, legationum, responsorium, actionum et rerum gestarum Serenissimi Principis Sigismundi Primi, Regis Polonie et Magni Ducis Lithuanie, A.D. 1519−1521, per S. Górski, Sumpt. Bibliothecae Kornicensis, Posnaniae [1855].
Akta stanów Prus Królewskich, t. 8: (1520–1526), wydali M. Biskup i I. Janosz-Biskupowa, Towarzystwo Naukowe w Toruniu (fontes 95) – Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN, Warszawa–Toruń 1993.
Bentkowski F., Mikołaja Kopernika rozprawa o monecie, „Pamiętnik Warszawski czyli Dziennik Nauk i Umiejętności” 1816, t. 5 (maj, czerwiec, lipiec, sierpień).
Blaug M., Metodologia ekonomii, przekład B. Czarny przy współpracy A. Molisak, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995.
Blaug M., Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, tłum. I. Budzyńska [et al.], Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.
Bujak F., Traktat Kopernika o monecie, w: Mikołaj Kopernik, księga zbiorowa wydana częściowo z zasiłku Wydziału Nauki Ministerstwa W. R. i O. P., Lwowski Komitet Obchodu 450 Rocznicy Urodzin M. Kopernika – Książnica Polska Towarzystwa Naucz. Szkół Średnich i Wyższych, Lwów–Warszawa 1924.
Cackowski S., Mikołaj Kopernik jako ekonomista, „Prace Popularnonaukowe”, nr 12, „Biblioteczka Kopernikańska”, nr 4, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 1970.
Czarkowski J., 450 lat krakowskiej myśli ekonomicznej, „Problemy Ekonomiczne” 1964, maj.
Daszyńska Z., Zarys ekonomii społecznej, Nakładem Księgarni Polskiej, Lwów 1898.
Die Geldlehre des Nicolaus Copernicus. Texte, Übersetzungen, kommentare, hrsg. von E. Sommerfeld, Akademie-Verlag, Berlin 1978.
Galbraith J.K., Ekonomia w perspektywie. Krytyka historyczna, przekład W. i S. Rączkowscy, PWE, Warszawa 1992.
Galbraith J.K., Pieniądz. Pochodzenie i losy, przekład S. Rączkowski, wyd. 2, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2011.
Głąbiński S., Ekonomika społeczna, t. 1: Ogólne zasady i historya ekonomiki społecznej, Z Drukarni Pillera i Ski, Lwów 1905.
Głąbiński S., Historia ekonomiki, t. 1: Historia ekonomiki powszechnej, Nakładem Towarzystwa Naukowego we Lwowie z Zasiłkiem Funduszu Kultury Narodowej Józefa Piłsudskiego, Lwów 1939.
Głąbiński S., Wykład ekonomiki społecznej wraz z zarysem polityki ekonomicznej i historyą ekonomiki, Nakładem Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych – E. Wende i Ska, Lwów–Warszawa 1913.
Grażyński M., Memorjał Mikołaja Kopernika o zasadach bicia monety, „Przegląd Współczesny” 1923, nr 14.
Gumowski M., Moneta złota w Polsce średniowiecznej, „Rozprawy Akademii Umiejętności w Krakowie” 1912, t. 55.
Gumowski M., Poglądy Mikołaja Kopernika w sprawach monetarnych, w: Kopernik na Warmii. Życie i działalność publiczna – działalność naukowa – środowisko – kalendarium, Stacja Naukowa Polskiego Towarzystwa Historycznego (Instytut Mazurski) – Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego, Olsztyn 1973.
Kopernik M., Dzieła wszystkie, t. 3: Pisma pomniejsze, PAN ‒ Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2007.
Kopernik M., Monete cudende ratio, Biblioteka Czartoryskich, Kraków, rps 259.
Krzyżanowski A., Nauka o pieniądzu i kredycie. Zasad ekonomiki część trzecia, Nakładem Księgarni J. Czernieckiego, Kraków [1922].
Krzyżanowski A., Pieniądz, Akademia Umiejętności – Nakładem Funduszu Włodzimierza Spasowicza – Skład Główny w Księgarni Spółki Wydawniczej Polskiej, Kraków 1911.
Krzyżanowski A., Prawo Greshama, w: Sprawozdania z czynności i posiedzeń. Rok 1909, Akademia Umiejętności w Krakowie, Kraków 1910.
Krzyżanowski A., Założenia ekonomiki, wyd. 2, Nakładem Księgarni S. A. Krzyżanowskiego, Kraków 1920.
Le Branchu J.-Y., Introduction, w: J.-Y. Le Branchu, Écrits notables sur la monnaie, XVIe siècle, de Copernic a Davanzati, Reproduits, traduits, d’après les éditions originales st les manuscrits Avec une introduction, des notices et des notes, Avant-propos de F. Simiand, t. 1, Librairie Félix Alcan, Paris 1934, s. LI−LXIV.
Leśniewska G., Grudziądz z Kopernikiem w tle, Urząd Miejski w Grudziądzu, Grudziądz 2022.
Lewiński J.S., Kopernik jako ekonomista, „Ekonomista” 1924, t. 1.
Macleod H.D., A Dictionary of Political Economy: Biographical, Bibliographical, Historical, and Practical, Vol. 1, Longman, Green, Longman, Roberts, and Green, London 1863.
Macleod H.D., Bimetalism, 2nd ed., Longmans, Green and Co., London and New York 1894.
Macleod H.D., Economics for Beginners, Longmans, Green, and Co., London 1878.
Macleod H.D., The Elements of Economics, Vol. 1, D. Appleton and Co., New York 1881.
Macleod H.D., The Elements of Political Economy, Longman, Brown, Green, Longmans, and Roberts, London 1858.
Macleod H.D., The History of Economics, Bliss, Sands and Co., London 1896.
Macleod H.D., The Law of Gresham, and Its Relation to Bimetallism, w: Treasury Patronage the Great Impediment to Economy and Retrenchment, 2nd ed., William Horsell, Aldine Chambers, Paternoster Row, London–Manchester–Bristol–Edinburgh 1896.
Macleod H.D., The Principles of Economical Philosophy, Vol. 1, 2nd. ed., Longmans, Green, Reader, and Dyer, London 1872.
Macleod H.D., The Theory and Practice of Banking, Vol. 1, 3rd. ed., Longmans, Green, Reader, and Dyer, London 1872.
Macleod H.D., The Theory of Credit, Vol. 2, Part 1, Longmans. Green and Co., London and New York 1890.
Mikołaja Kopernika rozprawy o monecie i inne pisma ekonomiczne oraz J.L. Decjusza traktat o biciu monety, oprac. J. Dmochowski, Nakład Gebethnera i Wolffa, Warszawa [1923].
Nicolai Copernici Torunensis De revolutionibus orbium coelestium libri sex. Accedit G. Joachimi Rhetici Narratio prima, cum Copernici nonnulis scriptis minoribus nunc primum collectis ejusque vita = Mikołaja Kopernika Toruńczyka O obrotach ciał niebieskich ksiąg sześć. Nadto Opowiadanie pierwsze J. Joachima Retyka, różne pisma pomniejsze M. Kopernika teraz zebrane i życiorys jego, przedmowa tłumacza J. Baranowski, życiorys Mikołaja Kopernika J. Bartoszewicz, Typis Stanislai Strąbski = W Drukarni Stanisława Strąbskiego, Varsaviae = Warszawa 1854.
Pernaczyński S.L., Mikołaj Kopernik ekonomista, „Ruch Chrześcijańsko-Społeczny. Miesięcznik poświęcony sprawom społecznym i gospodarczym” 1910, nr 5 (luty), Rok 8.
Polkowski I., Żywot Mikołaja Kopernika, Drukiem J.B. Langiego, Gniezno 1873.
Schmauch H., Nicolaus Coppernicus und die preussische Münzreform, Krausenecks Verlag und Buchdruckerei, Gumbinnen 1940.
Schützen C., Historia rerum Prussicarum, Zerbst 1592.
Sikorski J., Mikołaj Kopernik na Warmii. Chronologia życia i działalności, Towarzystwo Naukowe i Instytut Północny im. W. Kętrzyńskiego, Olsztyn 2023.
Spicilegium Copernicanum. Festschrift des historischen Vereins für Ermland zum vierhundertsten Geburtstage des ermländischen Domherrn Nicolaus Kopernikus, hrsg. von F. Hipler, Verlag von Eduard Peter, Braunsberg 1873.
Szalkiewicz W.K., Kopernik i pieniądze. Ziemię ruszył, a i pieniądzem efektywnie obracał, Agencja Usług Medialnych, Olsztyn 2012.
Szelągowski A., Pieniądz i przewrót cen w wieku XVI. i XVII. wieku w Polsce, Nakładem Towarzystwa Wydawniczego, Lwów 1902.
Wolowski L., Introduction, w: Traictie de la première invention des monnoies de Nicole Oresme textes français et latin d’après les manuscrits de la bibliothèque impériale et traité de la monnoie de Copernic texte latin et traduction française, publiés et annotés par M. L. Wolowski, Paris 1864.
Ziffer B., Gresham or Copernicus?, „The Polish Review” 1957, No. 2−3, Vol. 2 (Spring–Summer).
Prof. dr hab. Mirosław Bochenek – Katedra Ekonomii na Wydziale Nauk Ekonomicznych i Zarządzania UMK, autor obszernej (670 s.) książki „Mikołaj Kopernik czy Thomas Gresham? O historii i dyspucie wokół prawa gorszego pieniądza” (2023)
[1] Zawartość rozpraw monetarnych M. Kopernika została zaprezentowana w ubiegłorocznym „Głosie Uczelni” w numerach 1−2 oraz 9−10, dlatego też zainteresowanych czytelników odsyłamy do tych numerów.
[2] W niniejszym opracowaniu M. Kopernik jest również nazywany Wielkim Torunianinem i Renesansowym Uczonym. Pisane wielkimi literami określenia wskazują, że są one nazwami własnymi.
[3] Zob. H. Schmauch, Nicolaus Coppernicus und die preussische Münzreform, Krausenecks Verlag und Buchdruckerei, Gumbinnen 1940, s. 4 i n.
[4] Zob. M. Gumowski, Poglądy Mikołaja Kopernika w sprawach monetarnych, w: Kopernik na Warmii. Życie i działalność publiczna – działalność naukowa – środowisko – kalendarium, Stacja Naukowa Polskiego Towarzystwa Historycznego (Instytut Mazurski) – Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego, Olsztyn 1973, s. 250 oraz M. Biskup, L. Zygner, Pisma ekonomiczne i administracyjne, w: M. Kopernik, Dzieła wszystkie, t. 3: Pisma pomniejsze, PAN ‒ Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2007, s. 51, 57−58, 64 i 99−100.
[5] Zob. Akta stanów Prus Królewskich, t. 8: (1520–1526), wydali M. Biskup i I. Janosz-Biskupowa, Towarzystwo Naukowe w Toruniu (fontes 95) – Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN, Warszawa–Toruń 1993, s. 212; J. Sikorski, Mikołaj Kopernik na Warmii. Chronologia życia i działalności, Towarzystwo Naukowe i Instytut Północny im. W. Kętrzyńskiego, Olsztyn 2023, s. 138−139; M. Gumowski, Moneta złota w Polsce średniowiecznej, „Rozprawy Akademii Umiejętności w Krakowie” 1912, t. 55, s. 209 oraz M. Biskup, L. Zygner, Pisma ekonomiczne…, op. cit., s. 58 i 108−109.
[6] Zob. F. Bujak, Traktat Kopernika o monecie, w: Mikołaj Kopernik, księga zbiorowa wydana częściowo z zasiłku Wydziału Nauki Ministerstwa W. R. i O. P., Lwowski Komitet Obchodu 450 Rocznicy Urodzin M. Kopernika – Książnica Polska Towarzystwa Naucz. Szkół Średnich i Wyższych, Lwów–Warszawa 1924, s. 43 i n.; J. Dmochowski, Dokumenty archiwalne, w: Mikołaja Kopernika rozprawy o monecie i inne pisma ekonomiczne oraz J.L. Decjusza traktat o biciu monety, oprac. J. Dmochowski, Nakład Gebethnera i Wolffa, Warszawa [1923], s. CLI−CLIV i CLXII−CLXIII; M. Gumowski, Poglądy…, op. cit., s. 241 i 251 oraz M. Biskup, L. Zygner, Pisma ekonomiczne…, op. cit., s. 51−58.
[7] Zob. M. Kopernik, Traktat o reformie monetarnej Prus Królewskich i Książęcych – Zasady bicia monety, przekład E.J. Głębickiej, w: M. Kopernik, Dzieła wszystkie, t. 3: Pisma pomniejsze…, op. cit., s. 131 oraz M. Biskup, L. Zygner, Pisma ekonomiczne…, op. cit., s. 119−121.
[8] Zob. I. Polkowski, Żywot Mikołaja Kopernika, Drukiem J.B. Langiego, Gniezno 1873, s. 199–200; S. Głąbiński, Ekonomika społeczna, t. 1: Ogólne zasady i historya ekonomiki społecznej, Z Drukarni Pillera i Ski, Lwów 1905, s. 192; J. Dmochowski, Kopernik jako teoretyk monetarny, w: Mikołaja Kopernika rozprawy…, op. cit., s. XIII–XVIII; M. Grażyński, Memorjał Mikołaja Kopernika o zasadach bicia monety, „Przegląd Współczesny” 1923, nr 14, s. 340; J.S. Lewiński, Kopernik jako ekonomista, „Ekonomista” 1924, t. 1, s. 176; M. Biskup, L. Zygner, Pisma ekonomiczne…, op. cit., s. 51−56, 59−60 i 63−64 i 119 oraz M. Kopernik, Monete cudende ratio, Biblioteka Czartoryskich, Kraków, rps 259.
[9] Zob. F. Bentkowski, Mikołaja Kopernika rozprawa o monecie, „Pamiętnik Warszawski czyli Dziennik Nauk i Umiejętności” 1816, t. 5 (maj, czerwiec, lipiec, sierpień), s. 381−423.
[10] Zob. M. Biskup, L. Zygner, Pisma ekonomiczne…, op. cit., s. 54, 62−63 i 138.
[11] Zob. C. Schützen, Historia rerum Prussicarum, Zerbst 1592, [s. 517r−519r], [składki: h5–i]. W zdygitalizowanym egzemplarzu w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej są to slajdy nr 1077−1081.
[12] Zob. Spicilegium Copernicanum. Festschrift des historischen Vereins für Ermland zum vierhundertsten Geburtstage des ermländischen Domherrn Nicolaus Kopernikus, hrsg. von F. Hipler, Verlag von Eduard Peter, Braunsberg 1873, s. 179−184.
[13] Zob. J. Dmochowski, Kopernik jako teoretyk…, op. cit., s. XII−XVIII oraz J. Dmochowski, Dokumenty archiwalne…, op. cit., s. CLI–CLIV i CLXII–CLXIII.
[14] Zob. F. Bentkowski, Mikołaja Kopernika…, op. cit., s. 381 i n.
[15] Zob. A. Szelągowski, Pieniądz i przewrót cen w wieku XVI. i XVII. wieku w Polsce, Nakładem Towarzystwa Wydawniczego, Lwów 1902, s. 8.
[16] Zob. Acta Tomiciana. Tomus Quintus Epistolarum, legationum, responsorium, actionum et rerum gestarum Serenissimi Principis Sigismundi Primi, Regis Polonie et Magni Ducis Lithuanie, A.D. 1519−1521, per S. Górski, Sumpt. Bibliothecae Kornicensis, Posnaniae [1855], s. 167−169.
[17] M.in.: S. Głąbiński, Ekonomika społeczna,…, op. cit., s. 192; S.L. Pernaczyński, Mikołaj Kopernik ekonomista, „Ruch Chrześcijańsko-Społeczny. Miesięcznik poświęcony sprawom społecznym i gospodarczym” 1910, nr 5 (luty), Rok 8, s. 243; J. Dmochowski, Kopernik jako teoretyk…, op. cit., s. XXXXVI i LIII; J. Czarkowski, 450 lat krakowskiej myśli ekonomicznej, „Problemy Ekonomiczne” 1964, maj, s. 16; S. Cackowski, Mikołaj Kopernik jako ekonomista, „Prace Popularnonaukowe”, nr 12, „Biblioteczka Kopernikańska”, nr 4, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 1970, s. 28; W.K. Szalkiewicz, Kopernik i pieniądze. Ziemię ruszył, a i pieniądzem efektywnie obracał, Agencja Usług Medialnych, Olsztyn 2012, s. 51−58 oraz G. Leśniewska, Grudziądz z Kopernikiem w tle, Urząd Miejski w Grudziądzu, Grudziądz 2022, s. 11 i n.
[18] Zob. H. Schmauch, Nicolaus Coppernicus…, op. cit., s. 4 i n.
[19] Zob. M. Kopernik, Rozmyślania o reformie monetarnej Prus Królewskich (Meditata), przekład E.J. Głębickiej, w: M. Kopernik, Dzieła wszystkie, t. 3:…, op. cit., s. 101−107.
[20] Zob. Nicolai Copernici Torunensis De revolutionibus orbium coelestium libri sex. Accedit G. Joachimi Rhetici Narratio prima, cum Copernici nonnulis scriptis minoribus nunc primum collectis ejusque vita = Mikołaja Kopernika Toruńczyka O obrotach ciał niebieskich ksiąg sześć. Nadto Opowiadanie pierwsze J. Joachima Retyka, różne pisma pomniejsze M. Kopernika teraz zebrane i życiorys jego, przedmowa tłumacza J. Baranowski, życiorys Mikołaja Kopernika J. Bartoszewicz, Typis Stanislai Strąbski = W Drukarni Stanisława Strąbskiego, Varsaviae = Warszawa 1854, s. 590−591.
[21] Zob. H.D. Macleod, The Elements of Political Economy, Longman, Brown, Green, Longmans, and Roberts, London 1858, s. 475−477.
[22] Zob. H.D. Macleod, A Dictionary of Political Economy: Biographical, Bibliographical, Historical, and Practical, Vol. 1, Longman, Green, Longman, Roberts, and Green, London 1863, s. 17−18, 450, 460−465 i 497−503.
[23] Zob. H.D. Macleod, The Principles of Economical Philosophy, Vol. 1, 2nd. ed., Longmans, Green, Reader, and Dyer, London 1872, s. 374−375.
[24] Zob. H.D. Macleod, The Theory and Practice of Banking, Vol. 1, 3rd. ed., Longmans, Green, Reader, and Dyer, London 1872, s. 119−120.
[25] Zob. H.D. Macleod, The Elements of Economics, Vol. 1, D. Appleton and Co., New York 1881, s. 270−272.
[26] Zob. H.D. Macleod, Economics for Beginners, Longmans, Green, and Co., London 1878, s. 64−65.
[27] Zob. H.D. Macleod, The Theory of Credit, Vol. 2, Part 1, Longmans. Green and Co., London and New York 1890, s. 435−436.
[28] Zob. L. Wolowski, Introduction, w: Traictie de la première invention des monnoies de Nicole Oresme textes français et latin d’après les manuscrits de la bibliothèque impériale et traité de la monnoie de Copernic texte latin et traduction française, publiés et annotés par M. L. Wolowski, Paris 1864, s. X i n.
[29] Zob. H.D. Macleod, Bimetalism, 2nd ed., Longmans, Green and Co., London and New York 1894, s. VII, VIII, 5−13 i 16−21.
[30] Zob. H.D. Macleod, The History of Economics, Bliss, Sands and Co., London 1896, s. 37−39 oraz 448−449.
[31] Zob. H.D. Macleod, The Law of Gresham, and Its Relation to Bimetallism, w: Treasury Patronage the Great Impediment to Economy and Retrenchment, 2nd ed., William Horsell, Aldine Chambers, Paternoster Row, London–Manchester–Bristol–Edinburgh 1896, s. 3−7.
[32] Zob. J.-Y. Le Branchu, Introduction, w: J.-Y. Le Branchu, Écrits notables sur la monnaie, XVIe siècle, de Copernic a Davanzati, Reproduits, traduits, d’après les éditions originales st les manuscrits Avec une introduction, des notices et des notes, Avant-propos de F. Simiand, t. 1, Librairie Félix Alcan, Paris 1934, s. LI−LXIV.
[33] Zob. B. Ziffer, Gresham or Copernicus?, „The Polish Review” 1957, No. 2−3, Vol. 2 (Spring–Summer), s. 71−77.
[34] Zob. J.K. Galbraith, Pieniądz. Pochodzenie i losy, przekład S. Rączkowski, wyd. 2, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2011, s. 32, 57, 69, 92, 121−122 i 163.
[35] Zob. J.K. Galbraith, Ekonomia w perspektywie. Krytyka historyczna, przekład W. i S. Rączkowscy, PWE, Warszawa 1992, s. 41−42 i 152.
[36] Zob. M. Blaug, Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, tłum. I. Budzyńska [et al.], Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 572.
[37] Zob. M. Blaug, Metodologia ekonomii, przekład B. Czarny przy współpracy A. Molisak, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 212 i 226.
[38] Zob. Die Geldlehre des Nicolaus Copernicus. Texte, Übersetzungen, kommentare, hrsg. von E. Sommerfeld, Akademie-Verlag, Berlin 1978, s. 7 i 141.
[39] Zob. Z. Daszyńska, Zarys ekonomii społecznej, Nakładem Księgarni Polskiej, Lwów 1898, s. 225.
[40] Zob. A. Szelągowski, Pieniądz i przewrót…, op. cit., s. 15.
[41] Zob. S. Głąbiński, Ekonomika społeczna,…, op. cit., s. 193; S. Głąbiński, Wykład ekonomiki społecznej wraz z zarysem polityki ekonomicznej i historyą ekonomiki, Nakładem Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych – E. Wende i Ska, Lwów–Warszawa 1913, s. 277, 283 i 290 oraz S. Głąbiński, Historia ekonomiki, t. 1: Historia ekonomiki powszechnej, Nakładem Towarzystwa Naukowego we Lwowie z Zasiłkiem Funduszu Kultury Narodowej Józefa Piłsudskiego, Lwów 1939, s. 83−84.
[42] Zob. A. Krzyżanowski, Prawo Greshama, w: Sprawozdania z czynności i posiedzeń. Rok 1909, Akademia Umiejętności w Krakowie, Kraków 1910, s. 13−18, A. Krzyżanowski, Pieniądz, Akademia Umiejętności – Nakładem Funduszu Włodzimierza Spasowicza – Skład Główny w Księgarni Spółki Wydawniczej Polskiej, Kraków 1911, s. 21, A. Krzyżanowski, Nauka o pieniądzu i kredycie. Zasad ekonomiki część trzecia, Nakładem Księgarni J. Czernieckiego, Kraków [1922], s. 46−47, A. Krzyżanowski, Założenia ekonomiki, wyd. 2, Nakładem Księgarni S. A. Krzyżanowskiego, Kraków 1920, s. 129−135.
