Polskie ślady we współczesnym Charkowie

W przestrzeni miejskiej Charkowa – jednego z największych miast i czołowych ośrodków kulturalno-naukowych Ukrainy – ku czci Polaków, jak i pamięci niektórych wydarzeń historycznych z nimi związanymi wzniesiono 11 tablic pamiątkowych (schemat 1).

Wśród upamiętnianych osób są wybitni Polacy, kojarzeni przez wielu jako symbole Polski: Adam Mickiewicz, Henryk Siemiradzki, Józef Piłsudski. Inną grupę stanowią mieszkający w Charkowie Polacy, którzy swoją pracą w XIX i na początku XX wieku przyczynili się do tego, by świat charkowian stał się wygodniejszy, bezpieczniejszy i piękniejszy. Tablica ku pamięci polskich oficerów zamordowanych przez NKWD pozwoliła wpisać miasto na listę pamięci jednej z najtragiczniejszych kart historii Polski, znanej jako zbrodnia katyńska.

Odsłonięcie kolejnych dwóch tablic – pamięci wybitnych polskich naukowców w dziedzinie nauki weterynaryjnej: Karola Wiśniewskiego, Jerzego Witowicza, Edwarda Ostrowskiego, Napoleona Halickiego, Jerzego Poluty, Leona Cienkowskiego, Jana Gordziałkowskiego, Roberta Kunickiego oraz pamięci dyktatora powstania styczniowego Romualda Traugutta – pokrzyżowała wojna, którą Federacja Rosyjska w sposób barbarzyński rozpoczęła przeciwko Ukrainie 24 lutego 2022 roku...

Polski Charków

Pojawienie się w XIX wieku Polaków w Charkowie i dalsze „zakorzenienie” w miejscowej wspólnocie uwarunkowane były wieloma okolicznościami, z których najpoważniejszą pozostaje utrata niepodległości ojczyzny. Z przymusu lub dobrowolnie, czasowo albo na zawsze Polacy wiązali swoje losy z największym miastem Ukrainy Słobodzkiej w nadziei, że uda się tu przeżyć trudne czasy lub zrealizować swoje plany życiowe. Nieustający wzrost ich liczebności daje świadectwo temu, że miasto, zaczynając od pierwszych z nim kontaktów, stało się dla Polaków „przestrzenią serdecznego ciepła”, miejscem wzajemnej tolerancji, a jednocześnie miejscem pozwalającym na zachowanie swojej tożsamości, swoich tradycji i swojego ducha.

Ówcześni Polacy zrobili dla miasta tak wiele ważnych rzeczy, że należy mówić o wyjątkowym zjawisku – „polskim Charkowie” jako wspaniałym przykładzie kontaktów polsko-ukraińskich w okresie zaborów. Niektórzy z nich zostali upamiętnieni w nazwach ulic oraz umieszczonych w przestrzeni miejskiej tablic (Żwanko 2022: 73).

Adam Mickiewicz w gościnie

W grudniu 1825 r. w Charkowie gościł jeden z najwybitniejszych poetów polskich - Adam Mickiewicz. Tutaj poznał pisarza ukraińskiego, zagorzałego miłośnika kultury polskiej, Piotra Hułaka-Artemowskiego. Według różnych informacji Mickiewicz spędził w mieście od dwóch do trzech tygodni, spotykał się ze swoimi bliskimi przyjaciółmi z Wilna ‒ profesorem prawa na uniwersytecie Ignacym Daniłowiczem i wykładowcą mineralogii Janem Krynickim. Poeta mieszkał „pod gościnnym dachem profesora Ignacego Daniłowicza”. To właśnie Daniłowicz zapoznał Mickiewicza ze swoim przyjacielem profesorem, poetą i tłumaczem poezji polskiej Piotrem Hułakiem-Artemowskim. Ten ostatni w latach 1818‒1831 prowadził na Uniwersytecie Charkowskim kurs języka polskiego, założywszy pierwszą katedrę języka polskiego na uczelniach wyższych Imperium Rosyjskiego.

23 grudnia 1998 r., z okazji obchodów 200. rocznicy urodzin Adama Mickiewicza (1798–1855), w Charkowie przygotowano tablicę na pamiątkę pobytu poety w mieście. Uroczyste odsłonięcie tablicy stało się możliwe dzięki środkom finansowym Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej. Wydarzenie to zapoczątkowało umieszczanie znaków pamięci poświęconych wybitnym działaczom pochodzącym z Polski i związanym w jakiś sposób z Charkowem. Symbolizm tablicy jest dość oczywisty: przyjaźń poetów jako przyjaźń odrodzonej Polski i odrodzonej Ukrainy, która w 1991 roku uzyskała swoją niepodległość. Warto podkreślić, że Polska była pierwszym krajem na świecie, który uznał ten fakt: 2 grudnia 1991 r. (Żwanko 2020: 102). 

Miejsca pamięci ofiar zbrodni katyńskiej

Polscy jeńcy wojenni wzięci do niewoli we wrześniu 1939 r. przez Armię Czerwoną zostali następnie, wbrew konwencjom międzynarodowym, przekazani NKWD, które zgromadziło ich w specjalnie utworzonym systemie obozów dla jeńców polskich. Większość oficerów skoncentrowano w obozach w Kozielsku, Ostaszkowie i w Starobielsku (Żwanko, Kibkało, Jaśkowski, Sobolewski 2023: 50). Z tego ostatniego wywieziono ich do Charkowa, gdzie od początku kwietnia do połowy maja 1940 r. w gmachu NKWD mordowano, wywożono do lasu pod Patichatkami i zakopywano. Obecnie w tym miejscu znajduje się Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie, wzniesiony w latach 1999–2000 według projektu Zdzisława Pidka, Andrzeja Sołygi, Wiesława i Jacka Synakiewiczów (Polskie cmentarze wojenne). W marcu 2022 r. armia rosyjska, nie mając możliwości zdobycia Charkowa, zaatakowała miasto z powietrza. Cmentarz Ofiar Totalitaryzmu został zbombardowany. Zniszczono tablice z nazwiskami polskich oficerów, na krzyżach widoczne są ślady po odłamkach, na cmentarzu – leje po bombach.

2 listopada 2008 r. na budynku byłego Charkowskiego Obwodowego Zarządu NKWD została odsłonięta tablica pamiątkowa ku czci oficerów i generałów Wojska Polskiego. Inicjatorem umieszczenia tablicy był Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Charkowie przy wsparciu Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Wśród uczestników uroczystości był znany reżyser Andrzej Wajda, syn zamordowanego kapitana piechoty Jakuba Wajdy. Na tablicy został umieszczony następujące tekst: „W tym miejscu mieścił się Zarząd Obwodowy NKWD i jego więzienie wewnętrzne. Wiosną 1940 roku na mocy decyzji najwyższych władz Związku Sowieckiego NKWD zamordowało tu 3809 oficerów Wojska Polskiego z obozu starobielskiego oraz ok. 500 obywateli polskich przywiezionych z innych więzień NKWD. Cześć ich pamięci. Rodziny z Polski i naród ukraiński. 2008” (Żwanko, Kibkało, Jaśkowski, Sobolewski 2023: 55–56).

Dwie tablice dla jednego fotografa

Alfred-Lucjan Fedecki (1857‒1902) był znanym fotografem, autorem pierwszego filmu dokumentalnego Imperium Rosyjskiego, uhonorowanym złotym medalem na Wystawie Światowej w Brukseli (1888). Charkowski okres życia (1886–1902) to rozkwit talentu fotografika i dokumentalisty filmowego. Przeprowadził on pierwszy na Ukrainie publiczny seans filmowy (1896) (Żwanko 2019: 171–174.).

Dla charkowskich miłośników sztuki fotografii Fedecki pozostaje jednym z ulubionych fotografów przeszłości i niemal corocznie z wielkim sukcesem odbywają się wystawy jego dzieł. Z tego powodu w latach 2010 i 2013 ku jego czci odsłonięto dwie tablice pamiątkowe. Pierwsza była umieszczona na budynku filharmonii w Charkowie przy ul. Rymarskiej 21 (rzeźbiarz Aleksander Ridny). Na tablicy w języku rosyjskim umieszczono następujący tekst: „W tym budynku 2 grudnia 1896 roku fotograf A. K. Fedecki zorganizował pierwszy publiczny pokaz filmowy”.

Kolejną tablicę umieszczono na budynku przy ul. Sumskiej 3. W tym gmachu, na początku centralnej ulicy Charkowa, Fedecki mieszkał z rodziną, a na parterze znajdowało się jedno z najlepszych studiów fotograficznych Imperium Rosyjskiego. Na tablicy w języku ukraińskim umieszczono następujący tekst: „W tym budynku mieszkał i pracował Konstantyn Alfredowicz Fedecki (1857–1902) ‒ słynny fotograf i autor pierwszego filmu dokumentalnego Imperium Rosyjskiego”. Jednym z inicjatorów jej odsłonięcia był ówczesny Konsul Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Charkowie Jan Granat.

Upamiętnienie placówek dyplomatycznych

W latach 1921–1937 w Charkowie funkcjonowała polska misja dyplomatyczna: Poselstwo (1921–1924), Konsulat Generalny (1923–1934), Konsulat (1934–1937). Od roku 1924 jej siedziba mieściła się w gmachu przy ul. Rakowskiego 15 (obecnie ‒ Maksymilianiwska 15). Таdeusz Brzeziński (1896–1990) w okresie od października 1936 do grudnia 1937 r. był ostatnim konsulem II Rzeczypospolitej w Charkowie. Pełnił swoje obowiązki w roku Wielkiego Terroru, apogeum represji stalinowskich w ZSRR (Żwanko 2020: 126–127).

22 czerwca 2015 r. w ramach obchodów 20. rocznicy działalności placówki dyplomatycznej w Charkowie została odsłonięta tablica upamiętniająca działalność Konsulatu Rzeczypospolitej Polskiej w Charkowie. Umieszczono ją na gmachu przy ul. Maksymilianowskiej 15. Na tablicy pamiątkowej (rzeźbiarz Katib Mamedow) znajdują się: Godło Rzeczypospolitej Polskiej oraz tekst w języku polskim i ukraińskim: „W tym budynku, w latach 1924‒1934 mieścił się Konsulat Generalny, a w latach 1934‒1937 Konsulat Rzeczypospolitej Polskiej w Charkowie. Ostatnim Konsulem był w latach 1936‒1937 Tadeusz Brzeziński, ojciec wybitnego amerykańskiego polityka polskiego pochodzenia Zbigniewa Brzezińskiego”. Wspomniana tablica pamiątkowa jest jedyną wzmianką o misjach dyplomatycznych krajów europejskich, które funkcjonowały w Charkowie w ubiegłym wieku.

Henryk Siemiradzki w przestrzeni Charkowa

Henryk Hektor Siemiradzki (1843–1902) ‒ artysta światowej sławy ‒ urodził się we wsi Nowobiełgorod (obecnie ‒ miasteczko Pieczeniegi) w guberni charkowskiej. W charkowskim okresie życia (1847–1864) studiował u artysty Dmytra Bezperczego, z którym do końca życia prowadził serdeczną korespondencję, a także zdobywał wiedzę na Wydziale Fizyczno-Matematycznym Uniwersytetu (Żwanko 2019: 151–154.).

27 października 2015 r. została odsłonięta tablica pamiątkowa na gmachu biblioteki Charkowskiego Uniwersytetu Narodowego im. Wasyla Karazina przy ul. Uniwersyteckiej 13. W tym samym dniu otwarto Galerię Sztuki im. Henryka Siemiradzkiego (pl. Swobody 6/2). Na tablicy pamiątkowej autorstwa rzeźbiarza Aleksandra Ridnego umieszczono płaskorzeźbę Siemiradzkiego i tekst w języku rosyjskim: „Henrich Ippolitowich Siemiradzki (Henryk Hektor Siemiradzki 12/24/10.1843, Nowobiełgorod, gubernia charkowska ‒ 23.08.1902, Strzałków, gubernia piotrkowska) ‒ kandydat Uniwersytetu Cesarskiego w Charkowie, akademik i profesor Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych, akademik sztuki Berlina, Sztokholmu, Rzymu, Turynu, członek korespondent Francuskiej Akademii Sztuk Pięknych”.

Tym samym w przestrzeni miejskiej faktycznie skrystalizował się swoisty „trójkąt Siemiradzkiego”, którego wierzchołki stanowią: tablica pamiątkowa, galeria jego imienia, muzeum sztuki (ul. Żon Myronosyć 11), w którym znajdują się jego trzy obrazy: „Piraci izauryjscy sprzedają swoją zdobycz”, „W sklepie trumniarza”, „Orgia czasów rzymskich. Szkic”.

Ku pamięci Józefa Piłsudskiego

Józef Klemens Piłsudski (1867–1935) – jeden z założycieli odrodzonego Państwa Polskiego – w charkowskim okresie życia (1885–1886) studiował medycynę na Uniwersytecie Imperatorskim w Charkowie. Wtedy także rozpoczął swoją działalność rewolucyjną, uczestniczył w demonstracjach studenckich oraz został członkiem konspiracyjnej organizacji studenckiej (Żwanko 2019: 223–226).

Proces upamiętnienia Józefa Piłsudskiego w Charkowie trwał długo, 10 lat. Postać marszałka, jak się okazało, była zbyt trudna, by wpisać ją w postradziecką przestrzeń miejską. Wreszcie, 15 listopada 2016 r. na fasadzie budynku byłego Uniwersytetu przy ul. Uniwersyteckiej 16 została odsłonięta tablica pamiątkowa. Umieszczono na niej portret marszałka i tekst w języku polskim i ukraińskim: „W latach 1885‒1886 na Uniwersytecie Charkowskim studiował wybitny polski działacz państwowy, pierwszy przywódca II Rzeczypospolitej, Marszałek Józef Piłsudski (1867‒1935) Charków, 2016.11.11” (rzeźbiarz Aleksander Ridny).

W tej uroczystości wzięli udział: ambasador nadzwyczajny i pełnomocny Rzeczypospolitej Polskiej na Ukrainie Jan Piekło, konsul generalny Janusz Jabłoński, przedstawiciele władz miasta i regionu. Ambasador w przemówieniu podkreślił: „To dla mnie jest bardzo emocjonujący dzień. Ojciec mojej matki przyjaźnił się z Józefem Piłsudskim. Jestem wdzięczny wszystkim, którzy pomogli sprawić, by ta tablica pamiątkowa pojawiła się na tym budynku” (Żwanko 2020: 116–117).  

„Znany w Charkowie lekarz, przyjaciel ludzkości” Władysław Frankowski

Władysław Frankowski (1816–1895) to wybitny lekarz, filantrop, działacz społeczny, absolwent wydziału medycznego miejscowego Uniwersytetu i honorowy obywatel Charkowa, w którym mieszkał w latach 1840–1895. Był on fundatorem pierwszego prowincjonalnego bezpłatnego szpitala dla dzieci, współzałożycielem Charkowskiego Towarzystwa Medycznego, jednym z najbardziej znanych Polaków w historii miasta (Żwanko 2019: 119–122).

16 maja 2018 r. na budynku Towarzystwa Medycznego została odsłonięta tablica pamiątkowa (ul. Maksymilianiwska 11). Inicjatorem umieszczenia tablicy pamiątkowej był profesor Stanisław Ellis z rodziną, prezes Domu Polskiego w Charkowie przy wsparciu Konsulatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Charkowie. Na tablicy pamiątkowej autorstwa rzeźbiarza Katiba Mamedova umieszczono płaskorzeźbę popiersia lekarza z dziećmi i dedykację w języku polskim i ukraińskim: „Władysław Frankowski (1816–1895) ‒ lekarz, filantrop, Polak, inicjator powstania szpitala dziecięcego (1878), Honorowy obywatel Charkowa (1892). Wdzięczni Rodacy”. Ta tablica jest pierwsza wśród dziesięciu innych, w której tekście zaznaczono wprost, że ten człowiek to Polak, a upamiętniają go miejscowi Polacy.

***

W latach 1998–2018 w Charkowie uroczyście odsłonięto szereg tablic pamiątkowych poświęconych wybitnym i znanym Polakom, co pozwala stwierdzić obecność polskiego elementu pamięci w przestrzeni miejskiej (schemat 1). Tym samym znaki polskiej pamięci umieszczone w centrum miasta kształtują z jednej strony obraz miejscowej Polonii jako środowiska, z którego wyłoniły się słynne postacie, będące częścią symbolicznej przestrzeni miasta, z drugiej zaś ‒ przedstawiają miasto z historycznej perspektywy jako obszar tolerancji.

Jeszcze należy odnotować, że na terenie obwodu charkowskiego znajdują się dwa unikatowe pomniki. W 2002 r. w Peczenihach został odsłonięty pomnik Henryka Siemiradzkiego uważany za jedyny na świecie, a w 2007 r. – pomnik Leona Cienkowskiego wzniesiony na dziedzińcu Państwowej Akademii Weterynarii i Zootechniki (obecnie – na dziedzińcu Wydziału Weterynarii Państwowego Uniwersytetu Biotechnologicznego w Charkowie).

W warunkach trwającej wojny, w Charkowie, położonym od granicy z Rosją w odległości lotu rakiety S-300 trwającego 15 sekund, bardzo ważne jest to, żeby wszystkie budynki, na których umieszczono tablice, a także stojące pomniki, przetrwały ten straszny okres. Oczywiście, po jej zakończeniu Charków na długie lata zostanie jedynym miejscem wspólnej dla Polaków i Ukraińców pamięci na wschodnim pograniczu.

Tabela 1. Tablice pamiątkowe jako miejsca pamięci polskiej w Charkowie

Bibliografia

• Polskie cmentarze wojenne,

http://www.muzeumkatynskie.pl/pl/2359/cmentarze_wojenne.html.

• Żwanko Lubow, 2019: Wybitni Polacy i Charków: słownik biograficzny (1805–1918), Charków.
• Żwanko Lubow, 2020: Placówki dyplomatyczne Rzeczypospolitej Polskiej w Charkowie: historia i współczesność, Charków.
• Żwanko Lubow, 2020: Tablice pamiątkowe w przestrzeni miejskiej Charkowa: polskie akcenty, Studia z Architektury Nowoczesnej, t. 8, s. 99–121.
• Żwanko Lubow, 2022: Polacy w dziewiętnastowiecznym Charkowie, Forum Akademickie, nr 11, s. 70–73.
• Żwanko Lubow, Kibkało Dmytro, Jaśkowski Jędrzej M., Sobolewski Jarosław, 2023: Polscy lekarzy weterynarii – ofiary Zbrodni Katyńskiej: Martyrologium Polskiego Cmentarza Wojennego w Charkowie, Medycyna Weterynaryjna, nr 79 (1), s. 49–56.

Prof. dr hab. Lubow Żwanko – kierownik Centrum Muzealnego Państwowego Uniwersytetu Biotechnologicznego w Charkowie, stypendystka programu POLONISTA (NAWA) realizowanego w Instytucie Medycyny Weterynaryjnej UMK w Toruniu (2023–2024)

Konsultacje językowe: dr Marcin Lutomierski