Postawy młodych wobec oszczędzania na emeryturę

W Katedrze Ekonomii na Wydziale Nauk Ekonomicznych i Zarządzania UMK powstał zespół badawczy, zajmujący się analizą i oceną postaw osób młodych wobec wybranych problemów ekonomicznych takich jak: oszczędzanie – ze szczególnym uwzględnieniem oszczędzania na emeryturę, zatrudnienie i rynek pracy oraz zrównoważona konsumpcja.

Teoretyczne podstawy badania związane są z hipotezą cyklu życia, a w szczególności hipotezą behawioralnego cyklu życia zaproponowaną przez Shefrina i Thalera w 1988 roku. Prezentowane podejście nie było dotąd przedmiotem badań empirycznych w Polsce.

Zespół w osobach dr Małgorzata Szczepaniak, Xiaohong Xie (doktorantka w Szkole Doktorskiej ARS) oraz prof. dr hab. Magdalena Osińska zajął się opracowaniem jednego z tematów cząstkowych, jakim była próba identyfikacji czynników wpływających na postawy osób młodych względem oszczędzania, a w szczególności względem oszczędzania na emeryturę.

Teorie cyklu życia w ekonomii

Punktem wyjścia rozważań jest hipoteza cyklu życia (Life Cycle Hypothesis) sformułowana w 1963 r. przez Franco Modiglianiego i Alberta Ando. Zgodnie z jej założeniami, konsumenci przeznaczają na spożycie stałą część dochodu, jednakże dostosowują swoje wydatki na konsumpcję do aktualnych potrzeb wynikających z wieku, rozwoju rodziny, stanu posiadania czy też aktualnej wysokości dochodów. Gospodarstwa domowe podejmują decyzje, biorąc pod uwagę swoje aktualne dochody i majątek, ale także przewidując przyszłe strumienie dochodów i przyszłą sytuację ekonomiczną.

W ciągu roku tylko część ich majątku i część zarobków jest przeznaczana na konsumpcję. Przyjmuje się, że celem przeciętnego konsumenta jest wyrównanie konsumpcji w ciągu całego okresu życia, w którym dochód ulega znacznym wahaniom w zależności od wieku. W młodym wieku i na emeryturze, czyli fazach życia, kiedy dochód rozporządzalny jest niski, wzorce konsumpcji są utrzymywane poprzez zaciąganie pożyczek lub zużywanie dotychczasowych oszczędności. W konsekwencji, w tych fazach cyklu życia konsumowana jest znaczna część dochodów. W fazie środkowej cyklu życia, dochody są zwykle relatywnie wysokie, zatem większa część dochodu jest przeznaczana na oszczędności w celu finansowania konsumpcji w okresie emerytalnym. W typowych sytuacjach młodzi ludzie zarabiają mniej niż osoby starsze.

Zasada konsumpcji optymalnej z uwzględnieniem faz życia oznacza, że ludzie w młodym wieku powinni zaciągać kredyty, a gdy są starsi, to powinni spłacać swoje długi, a nawet oszczędzać. W ten sposób wielkość konsumpcji w czasie ulega wyrównaniu, co umożliwia utrzymanie stałego udziału wydatków. W teorii cyklu życia sformułowanej przez Modiglianiego (Modigliani, 1966) wszystkie rodzaje dochodów traktowane są wymiennie, a co za tym idzie krańcowa skłonność do konsumpcji jest stała bez względu na posiadane aktywa (zarówno płynne, jak i niepłynne).

Najnowsze badania nad zachowaniami konsumentów wprowadzają elementy psychologiczne do procesu podejmowania decyzji ekonomicznych. W ich wyniku Hersch Shefrin i Richard Thaler w 1988 r. przedstawili hipotezę behawioralnego cyklu życia (Behavioral Life Cycle Hypothesis), która doprowadziła do urealnienia założeń zaproponowanych ponad dwie dekady wcześniej przez Modiglianiego. Co ciekawe, zarówno F. Modigliani (w 1985 r.), jak i R. Thaler (w 2017 r.) otrzymali nagrody Banku Szwecji im. Alfreda Nobla za istotny wkład w rozwój ekonomii. Oznacza to, że nauki ekonomiczne przywiązują ogromną wagę do kwestii wyjaśnienia zachowania konsumenta na rynku.

Najważniejsze założenia teorii behawioralnego cyklu życia są następujące: bogactwo jest niewymienne i jest mentalnie dzielone na trzy konta (części), a mianowicie: dochody bieżące, aktywa obrotowe i dochody przyszłe. Jednostki są zarówno „wykonawcami” (doers) skoncentrowanymi na konsumpcji bieżącej oraz „planistami” (planners) działającymi w okresie długim. Do ograniczenia konsumpcji bieżącej w celu oszczędzania potrzebna jest samokontrola i silna wola, których utrzymanie jest szczególnie trudne przy niskim poziomie spożycia. Istotnym czynnikiem przeciwdziałającym jest pokusa, stanowiąca o tym, że w pewnych sytuacjach jest trudniej oszczędzać niż w innych. W miarę zbliżania się do emerytury samokontrola staje się mniej dokuczliwa.

Behawioralna teoria cyklu życia zakłada księgowanie mentalne, które polega na tym, że jednostki w odmienny sposób traktują swoje dochody. W efekcie krańcowa skłonność do konsumpcji różni się zależnie od tego, z jaką formą dochodu mamy do czynienia. Inaczej bowiem traktowany jest bieżący dochód, inaczej dochód przyszły, a jeszcze inaczej aktywa w postaci np. komputera, samochodu czy też mieszkania. Co więcej, ta sama wysokość dochodu wypłacona w różnej formie może być różnie traktowana przez jednostki.

Przykładem jest dodatkowy dochód w wysokości 5000 PLN wypłacony jednorazowo lub wypłacony w 10 jednakowych ratach. Księgowanie mentalne polega na tworzeniu w myślach przestrzeni dla określonego rodzaju dochodu i dzieleniu go na taki, którym może być wydany od razu oraz taki, który jest przeznaczony na przyszłe cele. Konsumenci są bardziej skłonni wydawać pieniądze stanowiące dochód bieżący, jednak wydają mniej pieniędzy pochodzących z dochodów przyszłych (oczekiwanych). W efekcie stopa oszczędzania jest zmienna i zależy od tego, jaką formę przyjmują dodatkowe dochody (lub przyrosty aktywów).

Ważne miejsce w teorii Thalera i Shefrina zajmują decyzje osób młodych dotyczące konsumpcji i oszczędzania. Wskazują oni, że oszczędzanie na emeryturę jest dla młodych ludzi bardzo trudne z powodu ograniczenia konsumpcji bieżącej. Miesięczny bilans budżetu młodego człowieka oscyluje około zera, ponieważ młodzi zwykle wydają tyle, ile wynosi ich rozporządzalny dochód. Spadek bieżącego dochodu rozporządzalnego (z powodu przymusowych oszczędności emerytalnych) powoduje zatem spadek konsumpcji. Dodatkowo, rezygnacja z bieżącej konsumpcji na rzecz oszczędności emerytalnych, związana jest ze szczególnie wysokim kosztem psychicznym młodych ze względu na odległy z ich punktu widzenia horyzont czasowy oraz niskie dochody.

Teoria behawioralnego cyklu życia jest szczególnie widoczna w obszarze oszczędności emerytalnych. Wiele spostrzeżeń zostało wdrożonych w planach emerytalnych pracodawców i w ustawodawstwie (jako zachęty do oszczędzania). Obserwuje się tendencję do odchodzenia od zdefiniowanego planu świadczeń emerytalnych, opartych na stażu pracy i historii wynagrodzeń na rzecz zdefiniowanego planu składek, który pozwala pracownikom decydować o tym, czy w nim uczestniczyć, ile zaoszczędzić i w jaki sposób inwestować pieniądze zebrane od pracownika, pracodawcy i innych uczestników systemu[1]. Benartzi i Thaler szczegółowo pisali o tych kwestiach w 2007 r, zwracając szczególną uwagę, że na decyzje odnośnie do wysokości składki wpływają często czynniki behawioralne.

Charakterystyka badanej próby

Definiując badaną populację, posłużono się obowiązującymi definicjami poszczególnych generacji, do których przypisane zostały osoby urodzone w poszczególnych przedziałach czasowych, które łączą podobne doświadczenia i wartości. Badaniu poddano główne osoby zaliczane do pokolenia Z oraz Y, zaś wyniki skonfrontowane zostały z obserwacjami dotyczącymi pokolenia X (por. Zemke i in., 2000). Część empiryczna została oparta na wynikach badania ankietowego przeprowadzonego w grudniu 2020 r. przez firmę Kantar Polska S.A. na podstawie warstwowego schematu doboru próby losowej.

Definicja osoby młodej nie jest jednolita. Dlatego też na potrzeby niniejszego badania przyjęto, że analizowane będą postawy młodych dorosłych w przedziale wiekowym 18–29 lat. Z perspektywy doświadczenia młodych dorosłych celowe jest jednak oddzielenie osób dopiero wkraczających w dorosłość oraz osób, które pomimo młodego wieku zdobyły już pewne doświadczenie. Dlatego też struktura próby obejmowała: 400 osób w wieku 18–24 lata i 400 osób w wieku 25–29 lat. Dla porównania wylosowano także 200 osób w wieku 50–60 lat, których postawy mogą stanowić wzorzec postępowania i punkt odniesienia dla młodych. Wybrani respondenci byli zróżnicowani pod względem cech demograficznych (płeć, wiek) oraz społecznych (wykształcenie, miejsce zamieszkania). Strukturę dochodową badanej próby według dochodu rozporządzalnego netto w gospodarstwie domowym ilustruje wykres 1.

Wykres 1. Struktura próby według dochodów

Badana próba była dość równomierna pod względem dochodów rozporządzalnych w miesiącu, przy czym największy odnotowano w grupie 2000–3000 PLN na osobę.

Struktura osób oszczędzających według wieku i wykształcenia została przestawiona na wykresach 1 i 2.

Wykres 2. Struktura oszczędzających według grup wiekowych. Pola pełne oznaczają oszczędzanie na przyszłość, zaś pola kreskowane – oszczędzanie na emeryturę.

Na podstawie danych przedstawionych na wykresie 2 można zauważyć, że o ile udział oszczędzających na przyszłość w każdej z badanych grup wiekowych jest taki sam i wynosi 87%, o tyle udział osób, które oszczędzają pieniądze na emeryturę jest bardziej zróżnicowany i wynosi odpowiednio 8% w grupie osób wieku 18–24 lata, 15% osób w grupie osób w wieku 25–29 lat oraz 38% w grupie osób w wieku 50–60 lat. Wynika z tego, że wraz z wiekiem osoby są coraz bardziej świadome konieczności zabezpieczenia emerytalnego. Jednak udział osób, które aktywnie oszczędzają na emeryturę w reprezentatywnej próbie jest relatywnie niski.

Wykres 3. Struktura oszczędzających według wykształcenia. Pola pełne oznaczają oszczędzanie na przyszłość, zaś pola kreskowane – oszczędzanie na emeryturę.

Wyniki badania oszczędności według wykształcenia wskazują na tendencję, że wraz ze wzrostem wykształcenia rośnie udział osób oszczędzających zarówno na przyszłość, jak i na emeryturę. Jednak w przypadku oszczędzania na emeryturę większy udział odnotowano w grupie osób z wykształceniem zawodowym niż średnim.

Wielu autorów wskazuje, że młodzi dorośli w Polsce mają niską wiedzę na temat sposobów zarządzania swoimi pieniędzmi, jak również zabezpieczenia się przed niskimi emeryturami w przyszłości (Musiał, Świecka, 2016; Sawulski, 2019). Wstępne wyniki badań zdają się te opinie potwierdzać. 

Czynniki wpływające na oszczędzanie przez młodych dorosłych

W badaniu przeanalizowano wpływ kilku grup czynników na decyzje osób młodych dotyczące oszczędzania w dowolnym horyzoncie czasowym oraz oszczędzania na emeryturę. Chodziło przy tym o porównanie postaw ujawniających się wobec faktu oszczędzania, a także oszczędzania z myślą o odległym celu, jakim jest emerytura. Wśród badanych grup czynników znalazły się: zmienne ekonomiczne, zmienne behawioralne, zmienne społeczno-demograficzne oraz dotyczące edukacji (por. Wykres 4). Wszystkie zmienne zostały wyspecyfikowane na podstawie pytań zawartych w kwestionariuszu ankiety. Pytania dotyczące oszczędzania (zmienne objaśniane) były sformułowane tak, aby odpowiedzi mogły zostać przedstawione na skali dwuwymiarowej:

1. Czy oszczędzasz pieniądze na przyszłość?
2. Czy oszczędzasz pieniądze na emeryturę?

W obydwu przypadkach sformułowano dwa warianty odpowiedzi, tj. tak i nie, którym odpowiednio przypisano wartości 1 i 0.

Wykres 4. Wybrane czynniki wpływające na oszczędzanie według grup 

W celu zbadania wpływu poszczególnych czynników na postawy wobec oszczędzania wykorzystano logitowy model ekonometryczny (Gruszczyński (red.), 2010). Podsumowanie wyników badań dla poszczególnych grup wiekowych zawiera tabela 1 (kolorem szarym zaznaczono czynniki statystyczne istotnie wpływające na oszczędzanie).

Tabela 1. Czynniki wpływające na oszczędzanie w poszczególnych grupach wiekowych 

Badanie szczegółowe wskazało, że w przypadku oszczędzania na przyszłość najważniejsze były czynniki ekonomiczne oraz behawioralne. Tylko w przypadku osób w wieku 50–60 istotnym czynnikiem sprzyjającym oszczędzaniu okazało się samozatrudnienie jako forma aktywności zawodowej. Wpływ czynników jest różny w poszczególnych grupach wiekowych, przy czym osoby najmłodsze (pokolenie Z) uzależniają jakiekolwiek oszczędzanie od dochodów w gospodarstwie domowym oraz regularnej kontroli wydatków. W grupie osób 25–29 lat najważniejszy okazał się fakt posiadania oszczędności na kilka (kilkanaście) miesięcy (tzw. poduszka finansowa), przekonanie o dostosowywaniu wydatków do bieżących dochodów oraz przekonanie, że osoby młode powinny inwestować swoje środki finansowe w aktywa o wysokim poziomie ryzyka. Osoby starsze (50–60 lat) kierowały się posiadanymi oszczędnościami oraz posiadanym bogactwem. Częściej również w tej grupie wiekowej oszczędzały osoby samozatrudnione.

W przypadku oszczędzania na emeryturę ważne okazały się czynniki ekonomiczne, behawioralne, a także społeczne i demograficzne. W przypadku osób bardzo młodych (pokolenie Z) czynnikami sprzyjającymi oszczędzaniu na emeryturę były posiadane doświadczenie w inwestowaniu oraz przekonanie o dostosowywaniu wydatków do bieżących dochodów. Wzrost liczby osób w rodzinie wpływał hamująco na oszczędzanie w celach emerytalnych. Osoby z pokolenia Y opierały się na posiadanym doświadczeniu w inwestowaniu, posiadanych aktywach (bogactwie), przeświadczeniu o tym, że emerytura minimalna wystarczy na zaspokojenie potrzeb oraz przekonaniu, że same są w stanie zaoszczędzić pieniądze na emeryturę.

Z kolei niskie wykształcenie (podstawowe, zawodowe) respondentów było czynnikiem hamującym oszczędzanie na emeryturę w tej grupie. W przypadku najstarszych respondentów najistotniejszymi czynnikami sprzyjającymi oszczędzaniu na emeryturę były: zgromadzone aktywa, przekonanie o możliwości samodzielnego oszczędzania na emeryturę, przekonanie o kontroli wydatków, a także opinia że osoby młode powinny inwestować w aktywa o wysokim ryzyku. Dodatkowo, wyższe wykształcenie rodziców sprzyjało oszczędzaniu na emeryturę, podobnie jak mieszkanie w dużym mieście (powyżej 500 tys. mieszkańców) oraz w regionie centralnym. Najmniej sprzyjający oszczędzaniu okazał się region północny.

Analiza wyników bazujących na reprezentatywnej próbie osób w wieku 18–29 lat oraz 50–60 lat wskazuje, że wiele osób (87%) oszczędza na przyszłość, przy czym nie są to oszczędności pokrywające koszty życia w długim okresie. Są to raczej oszczędności celowe, gromadzone dla pokrycia większych wydatków w przyszłości. Z drugiej strony, 13% respondentów w każdej grupie wiekowej wskazało, że nie oszczędza w ogóle. Znacznie słabiej prezentują się dane dotyczące oszczędzania na emeryturę. W poszczególnych grupach wiekowych na emeryturę oszczędzało odpowiednio 8%, 15% i 38% respondentów. Oczywiście pytanie dotyczyło oszczędzania na emeryturę poza systemem obowiązkowych składek na ubezpieczenia społeczne.  Oznacza to, że nawet w grupie zbliżającej się do wieku emerytalnego niespełna 40% osób miało dodatkowe oszczędności z myślą o niższych dochodach na emeryturze.

Wyniki badania współzależności przedstawione w niniejszym opracowaniu wskazują na to, że osoby najmłodsze mają najmniejsze doświadczenie w oszczędzaniu, szczególnie w zakresie oszczędzania na emeryturę. Są one najbardziej uzależnione od poziomu otrzymywanych dochodów. Jest to zgodne z teorią cyklu życia zarówno w ujęciu klasycznym, jak i w ujęciu behawioralnym. Wraz z wiekiem rośnie znaczenie zgromadzonego majątku. Badanie pozwoliło potwierdzić, że na decyzje dotyczące oszczędzania istotny wpływ mają nie tylko czynniki ekonomiczne, i społeczno-demograficzne, ale również behawioralne. W tym sensie przeprowadzona analiza wykracza poza tradycyjne pojęcie hipotezy cyklu życia. Oznacza to, że panujące wśród młodych dorosłych przekonania, prezentowane postawy oraz praktykowane reguły mają znaczenie dla podejmowanych przez nich decyzji odnośnie do oszczędzania na emeryturę i tym samym zapewnienia ich bezpieczeństwa finansowego w przyszłości.

Uzyskane wyniki wykazały ponadto, że osoby młode, ale posiadające doświadczenie w aktywnym inwestowaniu środków mają wyższą skłonność do oszczędzania. Umożliwia to  sformułowanie rekomendacji, związanej z pilną potrzebą edukowania osób młodych w zakresie możliwości alokacji środków finansowych, produktów finansowych i związanym z nimi ryzykiem, a także zarządzania własnym budżetem, tak aby w przyszłości mogły świadomie dokonywać wyborów związanych z finansami osobistymi.

Literatura

1. Ando, A., Modigliani F. (1963). The “Life Cycle” Hypothesis of Saving: Aggregate Implications and Tests, The American Economic Review, Vol. 53, No. 1, Part 1, pp. 55–84.
2. Benartzi S., Thaler R., (2007). The Behavioral Economics of Retirement Saving Behavior, Journal of Economic Perspectives, Vol 21, No. 3.
3. Gruszczyński (ed) (2012). Mikroekonometria. Modele i metody analizy danych indywidualnych. Wolters Kluwer.
4. Modigliani F. (1966). The Life Cycle Hypothesis of Saving, the Demand for Wealth and the Supply of Capital. Social Research. 33 (2).
5. Musiał M., Świecka B. (2016). Analiza wiedzy i umiejętności finansowych młodego pokolenia. Acta Universitatis Lodziensis Folia Oeconomica 6(326). OECD (2021).
6. Sawulski J. (2019). Pokolenie '89. Młodzi o polskiej transformacji. Wydawnictwo: Krytyka polityczna.
7. Shefrin H.M., Thaler R.(1988). The behavioural life-cycle hypothesis. Economic Inquiry, 26.
8. Zemke, R., Raines, C., Filipczak, B. (2000). Generations at work: managing the clash of veterans, boomers, xers, and nexters in your workplace. New York: American Management Association.

Prof. dr hab. Magdalena Osińska – Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania UMK

[1] Elementy takiego podejścia widoczne są we wprowadzanych w Polsce Pracowniczych Planach Kapitałowych.