Tradycja obchodów Dnia Świętego Mikołaja, czyli Mikołaja Cudotwórcy, w Ukrainie sięga czasów starożytnych. Powstaje ona w okresie Rusi Kijowskiej, gdy przodkowie przyjęli chrześcijaństwo. Jego prawdziwa postać jest uważana za jednego z najbardziej umiłowanych świętych w ukraińskim panteonie religijnym.
Jest on czczony dwa razy w roku. 9 maja obchodzimy Mikołaja Wiosennego, Ciepłego lub Letniego, a 6 grudnia – Mikołaja Zimowego. W poniższym artykule zostanie omówione, jak na ziemiach pogranicza – Ukrainie Słobodzkiej – obchodzą zimowe tradycje czczenia świętego, a także jego wizerunek w ikonach słobożańskich.
Kim jest Mikołaj Cudotwórca?
Mikołaj, pomimo licznych mitów i legend na jego temat, jest postacią autentyczną, urodzoną między 270 a 286 rokiem n.e. w Azji Mniejszej w zamożnej rodzinie. Od najmłodszych lat chłopiec wykazywał pociąg do działań religijnych. Dlatego jego decyzja o zostaniu księdzem była świadoma i jednoznaczna. Dorosły Mikołaj rozdawał spadek po ojcu ubogim, których sam niekiedy szukał. Przez długi czas był biskupem Miry w Licji. Do naszych czasów zachowało się niewiele informacji biograficznych o życiu świętego, ale legendy o jego cudach do dziś przekazywane są z ust do ust. Był nieustannie tam, gdzie potrzebna była pomoc.
Początki tradycji świątecznej w Europie
6 grudnia upamiętnia chrześcijańskiego świętego Mikołaja, który przez całe życie dużo pomagał ludziom. Według legendy nocą zostawiał przed domami biednych woreczki z pieniędzmi. Dzięki swoim dobrym uczynkom Mikołaj uzyskał od Boga dar czynienia cudów. Tradycja głosi, że 6 grudnia jest dniem śmierci świętego.
W wielu krajach święty Mikołaj jest uważany za patrona dzieci, osób skrzywdzonych, ubogich, żeglarzy, podróżników, rybaków i piekarzy. Tradycje obchodzenia dnia św. Mikołaja w Europie są różne. Na przykład w Belgii i Holandii dzieci zostawiają buty lub skarpetki wieczorem 5 grudnia, a rano 6 grudnia znajdują tam prezenty. W Niemczech i Austrii Święty Mikołaj nie przychodzi sam, lecz ze swoimi towarzyszami, na przykład z Knechtem Ruprechtem lub Krampusem. W Grecji, Serbii, Bułgarii i Albanii jest to głównie dzień postu, a nie wręczania prezentów.
Mikołajki w dawnej Polsce
6 grudnia dzieci otrzymują prezenty, schowane w skarpetkach lub butach. W tradycji ludowej wschodnich regionów Polski od dawna wierzono, że święty opiekuje się pasterzami i stadami owiec, chroniąc je przed drapieżnikami i chorobami. Dlatego przed świętem pasterze święcili wodę i kropili nią zwierzęta. 6 grudnia modlili się do świętego, a wieczorem palili ogniska. Do XIX w. dzień świętego Mikołaja w Polsce był dniem wolnym od pracy.
Święty Mikołaj w ukraińskiej tradycji
Tradycyjnie w całej Ukrainie na cześć Mikołaja Cudotwórcy (Mikołaja Ugodnyka) organizowano obiady „zazdorowni”, podczas których rytualnie przygotowywano piwo i miód pitny. Na Podolu w tym dniu oczekiwano „połaźnika” – mężczyzny, który pierwszym wchodził do domu, co zapowiadało dostatek i szczęście przez cały rok. Gospodarz przechadzał się również po podwórzu, karmił bydło. Na Kijowszczyźnie gospodarz, wracając z cerkwi, brał miskę wody święconej, bochenek chleba z grudką soli, gałązkę różnych ziół i szedł posypać dom, bydło i zboże, mówiąc: „Święty Mikołaju, zmiłuj się i zachowaj nas od wszelkiego zła!”.
W Ukrainie Centralnej w przeddzień święta rodzice i dzieci piekli miodowe pierniki „mykołajczyki”. Zwyczajowo odwiedzali chorych lub samotnych ludzi i przynosi im prezenty. Rodziny zasiadają do skromnego obiadu – najczęściej z kutią, uzwarem (kompotem z suszonych owoców), pierogami.
Na północy Ukrainy rozpowszechniony zwyczaj potajemnego spełnianie dobrych uczynków, „jak Mikołaj”. Ludzie zostawiają pod drzwiami drobne prezenty dla sąsiadów lub potrzebujących, nie podając się za siebie. Na wsiach dzieci chodzą od domu do domu, śpiewając: „Kto, kto kocha Mikołaja”, za co otrzymują prezenty. Rodziny przygotowują dania postne, uzwar, barszcz z grzybami.
Na terenach południowej Ukrainy święty Mikołaj ma szczególne znaczenie, ponieważ jest patronem żeglarzy i rybaków. W miastach nadmorskich w tym dniu święci się wodę i łodzie, a także odmawia się modlitwy za tych, którzy są na morzu.
Obchody na Słobożanszczynie
Chłopi na Słobożanszczynie mieli zwyczaj spotkania po nabożeństwach i wspólnego warzenia piwa. Dzieci otrzymywały z okazji tego święta specjalne ciasteczka – mikołajczyki. Na Charkowszczyźnie istniał zwyczaj celebrowania trzydniowego święta Mikołaja. W tych dniach gospodynie gotowały kutię i uzwar, czekały na gości. Wierzyły, że im więcej potraw na stole, tym obfitsze będą plony.
Inną dobrą tradycją jest zwyczaj godzenia się z wrogami: „Zawołaj przyjaciela do Mikołaja, zawołaj wroga, obaj będą przyjaciółmi”. Dziewczęta, które przygotowywały się wyjść za mąż, porządkowały swoje skrzynie: przygotowywały ubrania i korale, w których miały spotkać się ze swatkami. Wiedzieli przecież, że wkrótce – przed Bożym Narodzeniem – mogą się pobrać.
Gospodarz musiał wstać pierwszy rano, obejść podwórze, nakarmić bydło i powiedzieć: „Daj Boże, dzień dobry, żebyś bydełko było zdrowe i ja był z Tobą i z moją żoną!”. Wierzono, że w przeciwnym razie rodzinę czeka wielka bieda. Warzenie piwa „na Mykoły”, czyli w Dzień św. Mikołaja, to bardzo stary zwyczaj. W jednej z kolęd warzenie to przedstawione jako jeden ze świętych zwyczajów „których trzyma się cały świat”:
Czemu nie jest jak dawniej,
Jak dawniej, od pradawnych czasów:
Nie warzą piwa Świętemu Mikołaji...
Legenda słobożańska o świętym Mikołaju
„Święty Mikołaj Cudotwórca nie zasiada w niebie, lecz tu, na ziemi, pomaga ludziom. Nie chodzi podobnie do Kasjana, który przebrał się za pana i poszedł do Boga, by narzekać na ludzi: – Oni czczą i szanują Mikołaja, budują cerkwie w jego imieniu, a o mnie nawet nie pamiętają!. Bóg wysłuchał Kasjana i rzekł do aniołów: – Zawołajcie do mnie świętego Mikołaja. Powiedzcie mu, żeby natychmiast przyszedł! – Nie ma go w niebie! – mówią aniołowie. – Gdzie on jest? – Poszedł nad Morze Czarne, by ratować ludzi! – Poczekaj – mówi Bóg do Kasjana. – Mikołaj przyjdzie, wtedy porozmawiamy!
Po pewnym czasie Bóg ponownie posyła anioły po świętego Mikołaja. – Nie ma go tam – mówią aniołowie – na ziemi ratuje ludzi z ognia! Po raz trzeci Bóg posyła anioły po świętego Mikołaja. – Odszedł – mówią aniołowie – zrywa łańcuchy, uwalnia Kozaków z tureckiej niewoli! Dopiero po raz czwarty Święty Mikołaj ukazał się Bogu: w starym orszaku, przepasany powrozem, w butach zabrudzonych w bagnie, z rękami w błocie. – Gdzie byłeś? – zapytał Bóg, a święty Mikołaj odpowiedział mu: – Pomógł chłopu wyciągnąć wóz z błota!
– Spójrz – mówi Bóg do Kasjana – dlaczego ludzie go czczą? On nie siedzi w niebie, pracuje na ziemi, a ty przebrałeś się za pana i tu w niebie wycierasz rogi. Odejdź ode mnie! Ludzie będą się ciebie bać, ale nie będą cię czcić.
Dlatego świętego Mikołaja odchodzą dwukrotnie w roku – w maju i w grudniu, a świętego Kasjana – jeden raz w cztery lata – 29 lutego”.
Nowoczesność
Oczywiście, wiele z tych tradycji zapomniano, ale nadejścia świętego Mikołaja nadal wielu oczekuje z niecierpliwością. Dzieci kładą się wcześnie spać, aby rano znaleźć pod poduszkami prezenty. W cerkwiach cudotwórca jest czczony pieśniami. Tym, którzy mają w domu ikony świętego, zaleca się, aby położyli w pobliżu owoce, warzywa, kłosy żyta lub pszenicy. Najskuteczniejszym sposobem na upamiętnienie Mikołaja jest jednak zwykła modlitwa.
Ukraińska ikonografia Świętego Mikołaja
Jednym z najstarszych wizerunków św. Mikołaja z okresu Rusi Kijowskiej jest mozaika w Soborze Sofijskim (lub Soborze Mądrości Bożej) z lat 1011–1018. W czasach późniejszych wizerunki świętego Mikołaja zostały namalowane, mając za wzór autentyczne postaci, prawdopodobnie najlepszych, najuczciwszych i najsprawiedliwszych ukraińskich biskupów i księży. Nasycone soczystymi kolorami, ukraińskie barokowe wizerunki świętego Mikołaja niosą ze sobą atmosferę świątecznego uniesienia. Te ikony z epoki baroku były wyjątkowe – eleganckie, z zaskakująco pięknymi ornamentami kwiatowymi i misternymi rzeźbionymi i złoconymi lewkami. Święty Mikołaj ukazywał się jako życzliwy, starszy mężczyzna z Pismem Świętym w lewej ręce, a prawą – błogosławił.
Święty Mikołaj na ikonach słobożańskich
Ikony św. Mikołaja na tereny Ukrainy Słobodzkiej zostały przywiezione przez przesiedleńców z Ukrainy Lewobrzeżnej i Prawobrzeżnej w połowie XVII wieku. Niestety, informacje o ikonografii św. Mikołaja z tego okresu znamy z pojedynczych zabytków. Są to wizerunek św. Mikołaja z klasztoru w Łebednie (obecnie obwód sumski, Ukraina). Jest ona uważana za najstarszą znaną ikonę Świętego na Ukrainie Słobodzkiej i pochodzi z lat 1680–1685. Ikona św. Mikołaja z klasztoru Hornalskiego św. Mikołaja (obecnie w pobliżu miasta Sudża w obwodzie kurskim, Rosja) była namalowana w latach 70–80. XVII wieku.
Łebedyńska ikona św. Mikołaja prawdopodobnie znajdowała się w ikonostasie cerkwi klasztornej. Po 1724 r. do ikony wykonano kiot, czyli ozdobną przeszkloną ramę lub płytką szafkę, w której umieszczona jest ikona, wykonana z drewna. Na nim pieczęciami wypisano sceny z życia świętego. Deska ikony ma kształt prostokąta z zaokrągloną górną częścią. Święty Mikołaj przedstawiony jest w pozycji błogosławiącej prawą ręką, z zamkniętą Ewangelią w lewej ręce. Święty ubrany jest w niebieski felon, biały omoforion, a głowa świętego jest odkryta. Na wysokości szyi św. Mikołaja umieszczone są wizerunki Chrystusa z Ewangelią i Matki Boskiej z omoforionem (Cud Nicejski). Złote tło ikony pokryte jest wypukłym reliefem, który składa się z łodygi i liści akantu. Pomiędzy akantem przedstawione są owoce granatu i kiście winogron. Tło zdobi również motyw plecionki. Fragmenty tła ikony pozbawione ornamentyki formowanej pokryte są grawerowanymi poziomymi pasami.
Cudowny wizerunek św. Mikołaja z klasztoru Hornalskiego, znany tylko z wydania klasztornego z 1912 r., niestety nie zachował się do naszych czasów.
***
Od początku obecnej wojny listy ukraińskich dzieci do Świętego Mikołaja bardzo różnią się od tych, które zazwyczaj wysyłają. W swoich świątecznych pismach proszą o najpotrzebniejsze rzeczy – gadżet do nauki zdalnej, słodycze, owoce, ciepłe ubrania, zabawki i książki. Łączy ich jednak jedno pragnienie – zwycięstwo Ukrainy, nadejście pokoju i powrót rodziców z wojny! I wierzą, że Święty Mikołaj spełni to najskrytsze pragnienie.
Prof. dr hab. Lubow Żwanko – historyczka, kierowniczka Centrum Muzealnego Państwowego Uniwersytetu Biotechnologicznego w Charkowie, Zasłużona dla Kultury Polskiej
Konsultacja językowa: dr Marcin Lutomierski
