W drugiej połowie XX wieku naukowe podstawy działań konserwatorskich rozwijały się w Polsce równolegle z innymi ośrodkami w Europie. Założenie, że konserwacja dzieła nie może się odbywać bez dokładnego rozpoznania zabytku było bliskie toruńskiej szkole konserwacji od początku jej istnienia.
Od lat 50. ubiegłego stulecia rozwijano równocześnie teoretyczną ochronę zabytków i praktyczną konserwację dzieł sztuki. Prof. Leonard Torwirt, artysta malarz i technolog sztuk plastycznych, podkreślał znacznie badań naukowych w konserwacji dzieł sztuki. Podobnie stanowisko prezentowali: prof. Zbigniew Brochwicz, prof. Jerzy Domasłowski, prof. Alicja Strzelczyk, realizując szeroko zakrojone badania techniki i technologii malarstwa, metodyki konserwacji kamienia czy mikrobiologii. Interdyscyplinarność, połączenie nauki i sztuki w konserwacji i restauracji niestrudzenie propagowali: prof. Maria Roznerska, a obecnie idee te kontynuują prof. Bogumiła Rouba, prof. Józef Flik, prof. Jadwiga Łukaszewicz i liczne grono młodszych pracowników naukowych. Teorią konserwacji i restauracji zabytków zajmował się prof. Jerzy Frycz, a obecnie prof. Marian Arszyński czy dr hab. Janusz Krawczyk. Właśnie ich postawa świadczy o genialności idei Brandiego, który prekursorsko w połowie XX wieku wytyczał nowe drogi naukowej i artystycznej dyscypliny konserwacji i restauracji zabytków.
Tradycja interdyscyplinarnych badań konserwatorskich i wszechstronnego kształcenia studentów utrzymała się do dziś. Rozwijając artystyczną stronę działań konserwatorskich, dydaktycy w środowisku toruńskim stale odnoszą się do wyników badań naukowych, których dostępność jest wyjątkowo duża. Współdziałanie z różnymi wydziałami i instytutami na UMK należy do codzienności. Wspomnieć w tym miejscu trzeba wieloletnie kontakty pracowników Wydziału z Instytutem Fizyki czy Wydziałem Chemii. Podejmowane tematy dotyczą m.in. zastosowania tomografii optycznej (OCT), mikroskopii skaningowej czy chromatografii w identyfikacji zabytków, w tym określaniu ich materialnej struktury czy autentyczności. Rezultaty tej współpracy dobitnie wskazują na konieczność intelektualnej integracji i współdziałania w dziedzinie tak złożonej, jaką jest konserwacja i restauracja dzieł sztuki.
Konieczność działania zintegrowanego nabiera szczególnego znaczenia w przypadku projektowania prac konserwatorskich przy obiektach o złożonej strukturze. Odpowiednio ukierunkowany i uporządkowany proces konserwacji i restauracji dzieł sztuki, oparty na solidnych podstawach naukowych, gwarantuje trwałość zabiegów i właściwe funkcjonowanie zabytku w określonym społeczno-kulturowym otoczeniu.
Rozwijana na Wydziale Sztuk Pięknych przez kilka ostatnich dziesięcioleci idea naukowego i artystycznego przygotowywania konserwatorów do działań przy zabytkach przyczyniła się do sukcesu polskich konserwatorów na arenie międzynarodowej. Trzeba dodać, że nie jest to wyłącznie sukces toruńskiej uczelni, ale również innych szkół konserwatorskich, takich jak Wydziały Konserwacji i Restauracji na Akademiach Sztuk Pięknych w Warszawie i Krakowie. Różnice między poszczególnymi szkołami konserwatorskimi zacierają się, ale zapewne jeszcze długo środowisko toruńskie będzie się wyróżniać swoją specyfiką wynikającą z historii i ulokowania w strukturze Uniwersytetu.
Toruński system kształcenia konserwatorów dzieł sztuki i opracowana tu metodologia konserwacji polegająca na dogłębnym, interdyscyplinarnym rozpoznaniu zabytku oraz dostosowaniu działań praktycznej konserwacji do rozpoznanej struktury, historii i stanu zachowania dzieła, stały się wzorcem nowotworzonych szkół konserwacji na poziomie akademickim (magisterskim) w innych krajach europejskich.
Tradycją toruńskiego ośrodka konserwatorskiego stały się ożywione kontakty międzynarodowe w ramach działalności badawczej i artystyczno-konserwatorskiej pracowników i studentów. Na zaproszenie Muzeum Luwru konserwatorzy Wydziału Sztuk Pięknych prowadzili w 2018 r. badania malowidła Eugène Delacroix. Badania miały na celu kompleksowe rozpoznanie struktury malowidła, w tym ilości i charakteru historycznych nawarstwień. Od 2017 roku prof. Tomasz Ważny realizuje grant NCN Maestro dotyczący opracowania, za pomocą dendrochronologii, absolutnego datowania kluczowych wydarzeń kształtujących historię kultur wschodniego basenu Morza Śródziemnego. Projekt jest pokłosiem wcześniejszej, kilkudziesięcioletniej międzynarodowej współpracy prof. Ważnego z licznymi instytucjami w USA, Europie i Azji. W latach 2015-2016, w ramach umowy z Kambodżą, Wydział realizował projekt badań i konserwacji najbardziej znanego, oryginalnego obiektu kultury khmerskiej po średniowiecznym Angkor Wat – zespołu malowideł ściennych z galerii wokół Srebrnej Pagody w Phnom Penh. Kierownik zespołu badawczego, dr Solida Lim, odznaczony został Medalem Honorowym najwyższego stopnia nadanym przez prezesa Rady Ministrów Królestwa Kambodży jego Ekscelencję Hun Sena. W 2014 roku zespół naukowców Wydziału Sztuk Pięknych wygrał prestiżowy międzynarodowy konkurs, ogłoszony przez Heritage Conservation Centre w Singapurze, na badania autentyczności pięciu obrazów znajdujących się w zbiorach Galerii Narodowej w Singapurze. O wyborze oferty zadecydował dorobek naukowo-badawczy zespołu pracowników UMK. Planowane są kolejne działania na rzecz singapurskiej jednostki. W 2014 roku zakończył się wieloletni międzynarodowy projekt dotyczący unikatowego Kościoła Pokoju w Jaworze. Kierownikiem projektu po stronie polskiej był pracownik Wydziału dr Ulrich Schaaf, współautor wniosku o wpis Kościołów Pokoju na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
To tylko niektóre wybrane przykłady międzynarodowej współpracy badawczej prowadzonej przez konserwatorów z Wydziału Sztuk Pięknych. Obecnie nasi pracownicy realizują 4 granty NCN i 3 projekty w ramach różnych modułów Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki. Pracownicy Wydziału byli wielokrotnie nagradzani za publikacje artykułów w najwyżej punktowanych czasopismach międzynarodowych. Jesteśmy także nagradzani za badania prowadzone w kraju, które dotyczą opracowywania nowej, interdyscyplinarnej metodologii badawczej, ale przysłużyć się mogą również współpracy z przedsiębiorcami. Dwukrotnie, w 2016 i 2017 roku, Wydział został laureatem Polskiej Nagrody Innowacyjności, zaś w 2017 roku laureatem Polskiej Nagrody Inteligentnego Rozwoju.
Wieloaspektowość realizowanych działań badawczych i procesów dydaktycznych w dziedzinie konserwacji zabytków w Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu stanowi poważny atut, ale jednocześnie stanowi poważne wyzwanie i wymaga ciągłego doskonalenia w sferze organizacji i strategii na przyszłość.
Obecny potencjał Wydziału Sztuk Pięknych w zakresie wysoko wyspecjalizowanej kadry naukowców i konserwatorów dzieł sztuki jest wyjątkowo duży. Nie ma wątpliwości, że kadra ta może sprostać poważnym wyzwaniom teraźniejszości i przyszłości. W wielu krajach europejskich, w tym także w Polsce, powstają złożone projekty związane z ochroną materialnego dziedzictwa kulturowego. Projekty te potwierdzają wzrost zapotrzebowania na wiedzę w tym zakresie. Tradycja kształcenia konserwatorów w toruńskiej Uczelni na Wydziale Sztuk Pięknych w Instytucie Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa, a także usytuowanie w zabytkowym mieście, którego Starówka znajduje się na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO, jest najlepszym miejscem na prowadzenie prac badawczych w dziedzinie ochrony i konserwacji zabytków. W celu realizacji zamierzeń powstała w ostatnich latach koncepcja Centrum Badań i Konserwacji Dziedzictwa Kulturowego, jako jednostki o charakterze interdyscyplinarnym, działającej w zasięgu międzynarodowym, prowadzącej działalność na rzecz ochrony materialnego dziedzictwa kulturowego. Zakładano, iż działania Centrum dotyczyć będą kompleksowych zadań obejmujących wieloaspektową problematykę każdego obiektu zabytkowego, w także całych zespołów architektonicznych, księgozbiorów i muzealnych kolekcji dzieł sztuki. Koncepcja wyznaczała Centrum takie zadania, jak poszukiwanie nowych materiałów i technologii konserwatorskich oraz adaptacja zaawansowanych technik analitycznych dla potrzeb diagnostyki konserwatorskiej. Jednocześnie podkreślano, że toruński ośrodek ma szansę stać się cenionym partnerem w realizacji unijnych programów badawczych związanych z ochroną zabytków.
W bieżącym roku Centrum Badań i Konserwacji Dziedzictwa Kulturowego doczekało się realizacji. Powstaje w ramach projektu: „Monumentum Sonus Visio. Akademickie Centra Przemysłów Kreatywnych Kultury, Sztuki i Ochrony Zabytków” (RPO WK-P na lata 2014-2020, działanie: 1.1. Publiczna infrastruktura na rzecz badań i innowacji, okres realizacji: -01.04.2018 – 31.03.2022). Liderem projektu, wcześniej zaś liderem wieloletnich starań o utworzenie i sfinansowanie budowy Centrum Badań i Konserwacji Dziedzictwa Kulturowego przy Wydziale Sztuk Pięknych UMK w Toruniu, jest dziekan Wydziału, prof. dr hab. Elżbieta Basiul, konserwator dzieł sztuki. Koordynatorem projektu, wcześniej zaś starań o wpis projektu do Kontraktu Terytorialnego Województwa Kujawsko-Pomorskiego na lata 2014-2020 i koordynatorem wniosku do RPO WK-P o dofinansowanie jest dr Katarzyna Krynicka-Szroeder.
Projekt realizowany jest w ramach konsorcjum zawartego pomiędzy Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu a Wyższą Szkołą Gospodarki w Bydgoszczy. Całość kosztów projektu dotyczy całości wydatków, zarówno kwalifikowanych, jak i niekwalifikowanych dla planowanych działań obu partnerów. Całościowy koszt projektu to 50 373 822,25 zł. Suma kosztów po stronie UMK (wydatki kwalifikowane i niekwalifikowane): 36 808 179,20 zł. Wkład własny UMK: 6 409 955,45 zł. Dofinansowanie z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego dla działań planowanych przez UMK to 30 398 223,75 zł.Głównym celem projektu jest zwiększenie wykorzystania potencjału badawczego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Wyższej Szkoły Gospodarki w Bydgoszczy do rozwoju i wzrostu urynkowienia działalności B+R w sektorze kreatywnym/przemysłach kultury, sztuki i dziedzictwa kulturowego w regionie, poprzez rozwój infrastruktury B+R dla potrzeb współpracy i badań na rzecz gospodarki i przedsiębiorstw.
W ramach projektu zostaną wybudowane i wyposażone w aparaturę B+R akademickie centra kultury, sztuki i ochrony zabytków tj. Centrum Badań i Konserwacji Dziedzictwa Kulturowego przy Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Laboratoria badawcze Wyższej Szkoły Gospodarki w Bydgoszczy (Laboratorium Dźwięku, Laboratorium Poligrafii Designu, Laboratorium Audio-wizualne, Laboratorium Użyteczności i Neurokognitywistyki, Laboratorium Programowania, Projektowania i Szybkiego Prototypowania Oprogramowania i Układów Robotyki). Centrum Badań i Konserwacji Dziedzictwa Kulturowego w Toruniu oraz nowe laboratoria przy WSG w Bydgoszczy prowadzić będą badania na potrzeby statutowe jednostek, jak i na zlecenia komercyjne. Prowadzone badania będą wpisywały się w obszary inteligentnych specjalizacji istotnych z punktu widzenia gospodarki oraz nauki. Powstanie nowej infrastruktury badawczej umożliwi zwiększenie transferu i komercjalizacji wyników działalności badawczo-rozwojowej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz w Wyższej Szkole Gospodarki w Bydgoszczy w gospodarce.
Centrum Badań i Konserwacji Dziedzictwa Kulturowego w Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, zlokalizowane zostanie w Toruniu przy ul. Sienkiewicza 30/32. W ramach Centrum funkcjonować będą: Laboratorium Badań i Konserwacji Elementów i Detali Architektonicznych, Laboratorium Badań i Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej, Pracownia Fotograficzna, Laboratorium Badań Fizyko-chemicznych i Nieniszczących, Laboratorium Badań i Konserwacji Papieru i Skóry, Laboratorium Badań i Konserwacji Sztuki Nowoczesnej, Pracownia Inwentaryzacji i Badań Zabytków Architektury.
Od momentu ukończenia realizacji projektu możliwe będzie prowadzenie prac badawczych i rozwojowych. Centrum Badań i Konserwacji Dziedzictwa Kulturowego będzie prowadziło badania na cele statutowe oraz na zlecenie prywatnych przedsiębiorstw w zakresie nowych metod diagnostyki i konserwacji oraz technik i materiałów mających zastosowanie w konserwacji i restauracji dzieł sztuki, których efekty będą mogły być bezpośrednio wdrażane do przemysłu. Oprócz prac wdrożeniowych na potrzeby stricte konserwacji dzieł sztuki, pracownie świadczyć będą mogły także prace usługowe w postaci badań materiałów związanych z ich parametrami użytkowymi czy właściwościami mechanicznymi. Spełnienie powyższych założeń jest możliwe dzięki już funkcjonującym, bądź zamawianym specjalistycznym urządzeniom badawczym, które umożliwiają wykonanie szerokiego wachlarza analiz zgodnych z wymaganiami branżowymi zapewniając przy tym wiarygodne i porównywalne wyniki (zgodność z normami ISO). Planuje się kontynuację współpracy z obecnymi partnerami biznesowymi, jak i nawiązanie nowych kontaktów z firmami regionu i kraju. W ramach CBiKDK funkcjonować będą najnowocześniejsze interdyscyplinarne laboratoria badawcze - działające w zakresie konserwacji, ale wykorzystujące także wiedzę z dziedzin takich, jak: chemia, fizyka, biologia i geologia. Powstała infrastruktura badawcza, współpraca z krajowymi i zagranicznymi ekspertami, jak i współpraca z prywatnymi przedsiębiorstwami działającymi w sektorze ochrony dziedzictwa kulturowego pozwolą na prowadzenie badań na najwyższym poziomie, których wyniki odpowiadać będą na potrzeby sektora prywatnego i jednocześnie będą podnosiły poziom innowacyjności i konkurencyjność firm regionu i kraju.
Budynek Centrum Badań i Konserwacji Dziedzictwa Kulturowego zostanie wyposażony w 115 nowych urządzeń służących zarówno badaniom, jak i praktycznej konserwacji. Wśród planowanej do zakupu aparatury znajdują się m.in.: przenośny spektrometr XRF (umożliwia in situ analizę materiałoznawczą, analizę zmian na obiekcie wywołanych procesami korozyjnymi, badanie części nawarstwień i wybranych technik zdobniczych), mikroskop metalograficzny (umożliwia badanie składów stopów metalowych, krystalografii, układu faz, strukturalnych zmian korozyjnych na metalowych obiektach zabytkowych), starzeniowa komora klimatyczna (z zakresem temperatur z wilgotnością: od +10°C do +95°C, bez wilgotności od -42°C do +190°C), komora starzeniowa świetlna, spektrometr do badań w podczerwieni FTIR z mikroskopem ATR (umożliwia identyfikację pigmentów i barwników organicznych, spoiw organicznych i mineralnych, żywic naturalnych i syntetycznych, gumożywic, klejów białkowych itp., również badanie warstw malarskich, papierów, barwików tkanin, akwarel, pasteli, atramentów, rysunków, tuszy, ceramiki, wosków w próbkach rzędu 4 mikrometrów kwadratowych), mikro-dyfraktometr rentgenowski XRD (pozwoli na precyzyjne określanie składu chemicznego materiałów nieorganicznych), przenośny cyfrowy system RTG (pozwala na nieinwazyjną rejestrację in situ struktur obiektów zabytkowych tj. obrazów na podłożach płóciennych i drewnianych, rzeźb polichromowanych, elementów ołtarzy, kurdybanów, ceramiki, miniatur, akwarel, pasteli), Multispectral Imaging System (wielospektralny system obrazowania - do obserwacji warstw technologicznych, nawarstwień i zniszczeń obiektów zabytkowych w szerokim zakresie promieniowania od UV-B do bliskiej podczerwieni), skanery 3D - do dokumentacji i badań topografii i charakterystyki powierzchni dzieł sztuki oraz jej zmian w czasie m. in w reakcji na zmienne warunki klimatyczne (jeden przeznaczony do większych obiektów, drugi do mniejszych), skaner 3D do badań architektury - wykonywanie inwentaryzacji pomiarowo-rysunkowej zabytków architektury, tj. zbieranie danych – chmury punktów skanerem laserowym 3d zabytków architektury.
Na potrzeby projektu podpisano stosowne porozumienia o współpracy z wieloma firmami i instytucjami m.in. z firmą Atlas, Polskimi Pracowniami Konserwacji Zabytków, P.U.H. INN-BUD, Youartme sp. z o.o., Muzeum Kopernika we Fromborku, Zamkiem Królewskim w Warszawie - Muzeum Rezydencja Królów i Rzeczypospolitej, Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie, Muzeum Wojska Polskiego, Muzeum Zamkowym w Malborku, Muzeum Bitwy pod Grunwaldem w Stębarku, Muzeum Okręgowym w Bydgoszczy, Miastem Łódź, Miastem Toruń, Diecezją Gliwicką i in.
Projekt architektoniczny jest wypadkową zaleceń Miejskiego Konserwatora Zabytków (wymóg dostosowania nowej zabudowy do istniejącej w tym miejscu zabudowy historycznej tak pod względem gabarytów, jak i wysokości, wymóg współczesnej formy nowej architektury, jej rozczłonkowania oraz dostosowania do istniejących kierunków zabudowy) i wymogów samych naukowców, którzy pracować będą w planowanym Centrum (określali m.in. wymagany rodzaj pomieszczeń oraz wyposażenie w specjalistyczne instalacje).
Koncepcja architektoniczna jest autorstwa pracowni architektury STUDIUM sp. z o.o. z Warszawy, zaś projekt budowlany i wykonawczy opracowuje pracownia projektowa INWESTPROJ.
W przetargu na zaprojektowanie i wybudowanie Centrum Badań i Konserwacji Dziedzictwa Kulturowego, który rozstrzygnięty został 18 maja 2018 roku, wybrano wykonawcę projektu i budowy, firmę ERBUD S.A., ul. Klimczaka 1, 02-797 Warszawa. Podwykonawcą firmy jest pracownia projektowa INWESTPROJ, opracowująca projekt budowlany i wykonawczy Centrum. 8 sierpnia 2018 r. złożony został wniosek o pozwolenie na budowę do Wydziału Architektury i Budownictwa Urzędu Miasta Torunia.
Centrum Badań i Konserwacji Dziedzictwa Kulturowego może przyczynić się do umocnienia rangi UMK jako środowiska akademickiego o międzynarodowym znaczeniu, a także będzie podtrzymywać i wzmacniać w kraju i za granicą dobrą markę toruńskiej i polskiej szkoły konserwatorskiej.
Elżbieta Basiul
Prof. dr hab. Elżbieta Basiul, dziekan Wydziału Sztuk Pięknych UMK.
